163
فصلنامه علمی - پژوهشی علوم حدیث شماره77

مجموعه مسائل وی از آن حضرت معروف و مشهور بوده است. وی به شدت تضعیف شده است، به گونه‌ای که قابل اعتماد نبوده و به طور خاص به متفرّدات او توجهی نمی‌شود («و هو رجل ضعیف جدّاً، لا یعوّل علیه و لا یلتَفت إلی ما تفرّد به»).۱ بنا بر نقل قول ابو عمر کَشی از ابو الحسن علی بن محمد بن قُتیبة نیشابوری، ابو محمد فَضل بن شاذان نقل روایات محمد بن سنان را از سوی شاگردان خویش روا نمی‌دانست («لا أحل لکم أن ترووا أحادیث محمد بن سنان»).۲ افزون بر این، کَشی سخن صَفوان بن یحیی مبنی بر باورهای غالیانه محمد بن سنان را گزارش کرده است.۳ نجاشی در شمار تألیفات محمد بن سنان، از کتاب الأظلة نیز یاد کرده است. طریق وی به همه کتاب‌های ابن سنان به محمد بن حسین بن ابی الخَطّاب، راوی ثقه مشهور، منتهی می‌شود.۴

بنا بر آنچه گذشت می‌توان گفت که در منابع فهرستی امامیه با سه مؤلف مواجهیم که به هر یک از آنها تألیف اثری با عنوان کتاب الأظلة نسبت داده شده است این سه مؤلف عبارتند از: ابوجعفر احمد بن محمد بن عیسی اشعری قمی، عبدالرحمان بن کثیر هاشمی و ابو جعفر محمد بن سنان زاهری. بنا بر گزارش ابو عمرو کَشی از محمد بن مسعود عیاشی، علی بن حَمّاد ازدی از جمله راویان اثری با عنوان کتاب الأظلة بوده است.۵ به روشنی دانسته نیست که این اثر کدام یک از تألیفات پیش‌گفته است. هرچند این احتمال نیز دور از ذهن نیست که کتاب الأظلة‌ای که علی بن حماد راوی آن بوده کتابی جز آثار مذکور بوده است.

چهار. کتاب الأظلة و تاریخ‌گذاری منابع واسطه

امروزه مطالب کتاب الأظلة در چهار متن مختلف نُصیری (کتاب المثال و الصورة، حاوی الأسرار، حقائق أسرار الدین و حُجّة العارف) به دو شکل در دسترس است. در شکل نخست، نقل قول‌ها با یادکرد نام کتاب است که تنها در دو متن از چهار متن این گونه است. نقل قول‌های دیگر از کتاب الأظلة نه تنها بدون ذکر نام اثر است، بلکه زیر عنوان کتاب الکرسی،

1.. رجال النجاشی، ص۳۲۸.

2.. إختیار معرفة الرجال، ص۵۰۷، ش۹۷۹.

3.. همان، ص۵۰۷، ش۹۷۸.

4.. «أخبرنا جماعة شیوخنا، عن أبی غالب أحمد بن محمد، عن عم أبیه علی بن سلیمان، عن محمد بن الحسین بن أبی الخطاب، عنه بها» (رجال النجاشی، ص۳۲۸).

5.. إختیار معرفة الرجال، ص۳۷۵، ش۷۰۳؛ نیز ر.ک: خلاصة الأقوال، ص۳۶۶.


فصلنامه علمی - پژوهشی علوم حدیث شماره77
162

نجاشی طریقی برای این آثار ذکر نکرده است. دلیل آن به روشنی دانسته نیست. احتمال آن می‌رود که در منبع وی یعنی فهرست حمید بن زیاد طریقی به این آثار ذکر نشده است؛ هر چند احتمال دیگری نیز وجود دارد که عدم ذکر طریق به آثار علی بن ابی‌صالح از جمله کتاب الأظلة به سبب تردیدی بوده است که نجاشی در باره آنها داشته است؛ بدین معنا که آیا این کتاب‌ها تألیف خود وی بوده یا آن که او راوی آنها بوده است:

۰.و لیس أعلم هذه الکتب له أو رواها عن الرجال.۱

شوشتری معتقد است که از مطالب رسالة ابو غالب زُراری۲ چنین استفاده می‌شود که کتاب الأظلة و کتاب فضل إنّا أنزلناه هر دو از عبدالرحمان بن کثیر هاشمی و کتاب النوادر نوشته محمد بن محسن۳ عطّار بوده است و انتساب تألیف آنها به علی بن ابی‌صالح ناصواب است؛ چه آن که در واقع، وی راوی این آثار بوده است.۴

بنا بر گزارش ابو عمرو کَشی از محمد بن مسعود عیاشی، علی بن حَمّاد اَزْدی از جمله راویان اثری با عنوان کتاب الأظلة بوده است.۵ محقق کتاب، در پاورقی۶ اشاره دارد که علی بن حماد ازدی همان علی بن محمد بزرج است. در صورت درستی این احتمال، می‌توان گزارش کَشی را نشانه‌ای بر نظر محمد تقی شوشتری برشمرد که معتقد است علی بن ابی‌صالح راوی کتاب الأظلة بوده است، نه مؤلف آن.

از دیگر راویانی که کتاب الأظلة در شمار تألیفات وی گزارش شده، ابو جعفر محمد بن سنان زاهری (م220ق) است. به گزارش نجاشی، نسب کامل وی «ابو جعفر محمد بن حسن بن سنان» است. نظر به این که کفالت وی را پس مرگ پدرش در سنین کودکی، جدش سنان بر عهده داشته است به نام «محمد بن سنان» شهرت یافته است. به گفته ابو العباس احمد بن محمد بن سعید مشهور به ابن عُقده، محمد بن سنان از راویان امام رضا علیه السلام بوده که

1.. رجال النجاشی، ص۲۵۷.

2.. ر.ک: رسالة ابی غالب الزراری، ص۷۵.

3.. نام درست وی «حسن‌» است.

4.. قاموس الرجال، ج۱۲، ص۳۹۴.

5.. إختیار معرفة الرجال، تحقیق: مصطفوی، ص۳۷۵، ش۷۰۳ (گفتنی است که در همه جای این نوشتار جز یک مورد از این چاپ کتاب إختیار معرفة الرجال استفاده شده است)؛ نیز ر.ک: خلاصة الأقوال، ص۳۶۷. در حدیثی از الکافی، علی بن حماد حدیثی را در باره اظله از مفضل بن عمر جعفی از امام صادق( روایت کرده است. ر.ک: الکافی، ج۱، ص۴۴۱.

6.. إختیار معرفة الرجال، تحقیق: قیومی، ص۳۱۶، ش۷۰۳، پانوشت۱.

  • نام منبع :
    فصلنامه علمی - پژوهشی علوم حدیث شماره77
    تاريخ انتشار :
    1394
    سردبیر :
    محمد محمدی نیک (ری‌شهری)
    صاحب امتیاز :
    دانشکده علوم حدیث
    مدیر اجرایی :
    وحیدرضا نوربخش
    امتیاز :
    علمی پژوهشی
    آدرس اینترنتی :
    http://www.ulumhadith.ir
    جانشین سردبیر :
    سید محمدکاظم طباطبایی
تعداد بازدید : 19995
صفحه از 185
پرینت  ارسال به