165
فصلنامه علمی - پژوهشی علوم حدیث شماره77

الأسرار خود سه متن از کتاب الأظلة نقل کرده است؛ یکی به طور مستقل زیر عنوان خود کتاب، یعنی کتاب الأظلة۱ و دیگری درآمیخته با کتاب الکرسی۲ و دیگری، بدون اشاره به منبع خود.۳ در نقل قول اخیر از یونس بن ظبیان، از امام صادق علیه السلام بر خلاف دو نقل قول دیگر، هیچ ذکری از عنوان منبع، خواه کتاب الأظلة و خواه کتاب الکرسی، به میان نیامده است، اما همین عبارت عیناً در حقائق أسرار الدین با تصریح بر عنوان کتاب الأظلة از آن نقل شده است.۴

پس از آن، در حقائق أسرار الدین، منسوب به معاصر جوان‌تر جِلی، یعنی حسن بن علی بن حسین بن شعبة حَرّانی عبارات متعدّدی از کتاب الأظلة به دو صورت، مواردی با تصریح به عنوان کتاب الأظلة۵ و مواردی به عنوان بخشی از کتاب الکرسی۶ نقل شده است.

نقل قول اخیر از کتاب الکرسی در کتاب المثال و الصورة، منسوب به محمد بن نصیر نیز با سندی مشابه آمده است:

أخبرنی أبو عبدالله محمد بن یعقوب المدائنی و لقیته و هو شیخٌ کبیرٌ فی الموصل، عن محمد بن عبدالله النیسابوری، عن أحمد بن العباس بن الحریش، عن إبراهیم بن عمر، عن یحیی المکفوف، عن إبراهیم بن یزید، عن أبی جعفر و أبی عبدالله و قد سألوهما عن الکرسی و صفة الخلق، قال: و هو کتاب مترجم بکتاب الکرسی و القلب و القدد و القدرة۷ إختصرنا منه موضع الحاجة إلیه...

نظر به اشاره محمد بن نصیر نمیری (م254ق) به نام ابو عبدالله محمد بن یعقوب مدائنی، نقل قول مستقیم ابن شعبة حرانی از مدائنی بعید می‌نماید. از این رو، ابن شعبه به واسطه منبعی واسطه، و شاید خود کتاب المثال و الصورة نمیری، از مدائنی روایت کرده است.

در یکی از نقل قول‌های موجود در حقائق أسرار الدین، عنوان اثر «کتاب الأظلة الکبیر» گزارش شده است۸ که نظر به یادکردهای دیگر عنوان کتاب الأظلة در کتاب حقائق

1.. همان، ص۲۰۳.

2.. حاوی الأسرار، ص۲۰۷ - ۲۰۹.

3.. همان، ص۱۸۱ - ۱۸۴.

4.. حقائق أسرار الدین، ص۴۵.

5.. همان، ص۴۱، ۴۵ (دو مرتبه)، ۷۱، ۱۶۸، ۱۷۳.

6.. همان، ص۸۰ - ۸۱. مشابه همین مطلب به نقل از کتاب الأظلة در حقائق أسرار الدین (ص۴۱، ۴۵، و تحریر کامل‌تر، ص۷۱ به بعد) آمده است.

7.. عنوان کتاب در نقل محمد بن نصیر «کتاب الکرسی و العلم و القدرة» گزارش شده است.

8.. حقائق أسرار الدین، ص۴۱.

فصلنامه علمی - پژوهشی علوم حدیث شماره77
164

منبعی واسطه در نقل مطالب کتاب الأظلة،۱ جای گرفته که به طور پراکنده در همه آن چهار اثر نقل شده است. اصالت و تاریخ تألیف این چهار اثر می‌تواند به مثابه شواهدی برای تاریخ‌گذاری کتاب الأظلة مورد توجه قرار گیرد.

قدیمی‌ترین اثری که از کتاب الأظلة، بدون ذکر نام و به عنوان بخشی از کتاب الکرسی و العلم و القدرة، نقل قول کرده، کتاب المثال و الصورة، منسوب به محمد بن نُصیر نمیری (م بعد از 254ق)۲ است. طریق مؤلف به این کتاب چنین است:

۰.و أخبرنی أبوعبدالله بن محمد بن یعقوب المیدانی۳ و لَقیتُه و هو شیخٌ کبیرٌ فی الموصل، عن محمد بن عبدالله النیسابوری، عن أحمد بن العباس، عن الحرس، عن إبراهیم بن عمر المکفوف، عن إبراهیم بن یزید، عن أبی جعفر الباقر و أبی عبدالله الصادق، و قد سألوهما عن الکرسی و صفة الخلق، فقالا: و هو کتابٌ مُتَرجَم بکتاب الکرسی و العلم و القدرة و لقد اختصرنا منه موضع الحاجة إلیه...۴

چنانچه مرجع ضمیر «ی» در تعبیر «أخبرنی» خود او بوده باشد، بر این نکته دلالت دارد که محمد بن نصیر نمیری متن کتاب الکرسی را در اختیار داشته و سفری به موصل نیز داشته است. فریدمن کتاب الکرسی را با نوعی تردید به ابوعبدالله محمد بن یعقوب مدائنی نسبت داده است.۵

نقل قول دیگر، تقریباً یک سده بعدتر در رساله‌ای منسوب به مؤلف نُصیری محمد بن علی جِلی قابل مشاهده است. بنا بر برخی گزارش‌ها، محمد بن علی جِلی در سال 357ق، نقل حدیث کرده،۶ در سال 370 در بیروت۷ و سال‌های 397۸ و 399ق،۹ در حلب بوده است؛ اما برونو پائولی، بدون اشاره به منبع خود، تاریخ وفات او را سال 1007م (398 - 399ق) یا 1009م (399 - 400ق) ذکر کرده است.۱۰ محمد بن علی جِلی در کتاب حاوی

1.. در این باره در ادامه توضیحات تفصیلی خواهد آمد.

2.. این تاریخ را آرون فریدمن برای زمان وفات محمد بن نصیر ذکر کرده است. ر.ک: The Nuşayrī-‘Alawīs, pp. ۶-۷.

3.. در متن چنین گزارش شده است، اما ظاهراً «المدائنی» درست است. ر.ک: حقائق أسرار الدین، ص۸۰.

4.. کتاب المثال و الصورة، ص۲۲۷ - ۲۲۹. برای مشابه آن به نقل از «کتاب الأظلة»، ر.ک: حقائق أسرار الدین، ص۴۱، ۴۵، و تحریر کامل‌تر ص۷۱ به بعد.

5.. The Nuşayrī-‘Alawīs, Appendix ۲, p. ۲۷۸-۲۷۹.

6.. الرسالة المرشدة، ص۱۷۷. متأسفانه در طریق نقل هیچ اشاره‌ای به مکان تحدیث نشده است.

7.. همان، ص۲۰۳.

8.. رسالة موضحة، ص۱۸۴.

9.. مجمع الأخبار، ص۱۵۸.

10.. "La diffusion de la doctrine nusayrie", p. ۲۲.

  • نام منبع :
    فصلنامه علمی - پژوهشی علوم حدیث شماره77
    پدیدآورنده :
    ,
    تاريخ انتشار :
    1394
    سردبیر :
    محمد محمدی نیک (ری‌شهری)
    صاحب امتیاز :
    دانشکده علوم حدیث
    مدیر اجرایی :
    وحیدرضا نوربخش
    امتیاز :
    علمی پژوهشی
    آدرس اینترنتی :
    http://www.ulumhadith.ir
    جانشین سردبیر :
    سید محمدکاظم طباطبایی
تعداد بازدید : 19478
صفحه از 185
پرینت  ارسال به