167
فصلنامه علمی - پژوهشی علوم حدیث شماره77

الأظلة، مطلبی را نقل کرده است۱ که با نقل قول حَرّانی۲ از کتاب الأشباح مشابهت دارد (شماره 2 در جدول پایین). از این رو، شاید بتوان گفت که حَرّانی و جِلی از یک اثر با سه عنوان مختلف یاد کرده‌اند: کتاب الأظلة، کتاب الأشباح و عنوانی کامل‌تر و مشتمل بر دو نام قبلی، یعنی کتاب الأشباح و الأظلة.

بر این اساس، می‌توان گفت که نقل قول حَرّانی از کتاب الأشباح و الأظلة نیز از همین اثر بوده است؛۳ اما آنچه این دو احتمال را کمی پیچیده می‌کند، آن که به تازگی متن کتاب الأشباح و الأظلة، بنا بر دو نسخه موجود از آن، به همت یکی از پژوهش‌گران غربی به نام موشغ آساطریان تصحیح و نشر یافته است۴ که برخی نقل قول‌های پیش گفته از کتاب الأظلة در آن دیده نمی‌شود. در باره موارد مشترک نیز گفتنی است که گذشته از اختلافات اندک در عبارات، جملاتی در کتاب الأشباح و الأظلة مذکور وجود دارد که به هیچ روی در نقل قول‌های جلی و حرّانی مشاهده نمی‌شود. با این همه، انتساب مطالب مشابه به دو منبع با عناوین متفاوت از سوی محمد بن علی جِلی و ابن شعبة حرانی موضوع جالب توجه و حایز اهمیتی است.

1.. همان، ص۲۰۹ - ۲۱۲.

2.. حقائق أسرار الدین، ص۷۴ - ۷۷.

3.. همان، ص۱۵۷. مشابه این نقل قول در کتاب الأشباح و الأظلة (تصحیح موشغ آساطریان)، ص۲۵ - ۲۶ آمده است.

4.. "An Early Shīī Cosmology”, pp. ۱-۸۰.


فصلنامه علمی - پژوهشی علوم حدیث شماره77
166

أسرارالدین،۱ به احتمال فراوان، واژه «الکبیر» تعبیر وصفی برای کتاب بوده است. این وصف حاکی از آن است که کتاب الأظلة تألیفی بزرگ بوده است. نکته جالب توجه دیگر، آن که در شش نقل قول مطالب کتاب الأظلة، چهار مورد از یونس بن ظبیان از امام صادق علیه السلام،۲ یک مورد از اسد بن اسماعیل از امام صادق علیه السلام۳ و یک مورد نیز بدون ذکر نام راوی، به ‌طور مستقیم با یادکرد عنوان کتاب («و فی کتاب الأظلة...») ۴ نقل شده است. بنا بر این، در کتاب حقائق أسرار الدین، با دو طریق، به کتاب الأظلة مواجهیم:

طریق نخست:

۰.و حدّث صالح بن حمزة، عن أبان بن مصعب، عن أسد با اسماعیل، عن أبی عبدالله فی کتاب الأظلة.۵

و دیگری:

۰.و حدّث أبو عبدالله الحسین بن علی الیمانی البزّاز، قال: حدّثنی محمد بن علی الصنعانی، عن أبی عبدالله محمد بن خالد البرقی، عن محمد بن سنان، عن صالح بن یزید السُلّمی، عن یونس بن ظبیان بکتاب الأظلة... سألت أبا عبدالله...۶

از اصطلاحات تحدیث آغاز این دو طریق کاملاً هویدا است که ابن شعبة حَرّانی متن کتاب الأظلة را به صورت وجاده در اختیار داشته است؛ هر چند این احتمال نیز بعید به نظر نمی‌رسد که وی این مطالب را به واسطه منبعی دیگر در اختیار داشته است.

افزون بر این‌ها، در باره نقل قول‌های حَرّانی از کتاب الأظلة شایان توجه است که یکی از آن نقل‌ها۷ با نقل قول جِلی۸ از منبعی با عنوان کتاب الأشباح و الأظلة مشابه است (شماره 1 در جدول پایین). بنا بر این، به احتمال فراوان، می‌توان گفت که این دو اثر در واقع یک کتاب بوده‌اند، اما از سوی این دو مؤلف با دو عنوان متفاوت یاد شده‌اند.

نکته قابل توجه دیگر، آن که جِلی در جای دیگری از منبع اخیر، یعنی کتاب الأشباح و

1.. همان، ص۴۵ (دو مرتبه)، ۷۱، ۱۶۸، ۱۷۳.

2.. همان، ص۴۱، ۷۱، ۱۶۸، ۱۷۳.

3.. همان، ص۴۵.

4.. همان، ص۴۵.

5.. همان، ص۷۱.

6.. همان، ص۴۵.

7.. حاوی الأسرار، ص۲۰۳.

  • نام منبع :
    فصلنامه علمی - پژوهشی علوم حدیث شماره77
    تاريخ انتشار :
    1394
    سردبیر :
    محمد محمدی نیک (ری‌شهری)
    صاحب امتیاز :
    دانشکده علوم حدیث
    مدیر اجرایی :
    وحیدرضا نوربخش
    امتیاز :
    علمی پژوهشی
    آدرس اینترنتی :
    http://www.ulumhadith.ir
    جانشین سردبیر :
    سید محمدکاظم طباطبایی
تعداد بازدید : 19476
صفحه از 185
پرینت  ارسال به