شده است.۱ این اشاره به نام اسحاق نخعی در کنار اشاره به نام ابن نصیر در دو کتاب حاوی الأسرار و حقائق أسرار الدین به روشنی از تاریخ تدوین آن در سده سوم هجری حکایت دارد، درست همان زمانی که مؤلف ادعایی در آن می‌زیسته است.
از دو متن کتاب حاوی الأسرار و حقائق أسرار الدین -که به کتاب المثال و الصورة اشاره کرده‌اند - هیچ کدام به یکدیگر اشاره‌ای ندارند. از این رو، تعیین این که کدام‌یک زودتر نوشته شده، ناممکن است؛ اما بنا بر شواهد و اطلاعات موجود تردیدی باقی نمی‌ماند که هر دو اثر پیش از سده چهارم هجری نوشته نشده‌اند؛ چه آن که هر دو کتاب به نام حسین بن حَمْدان خصیبی (م358ق)، رهبر مشهور نُصیری، اشاره دارند.۲
افزون بر این، نقل حدیثی غیر مُسند در حقائق أسرار الدین از الکافی محمد بن یعقوب کلینی (م329ق)۳ نشان از آن دارد که مؤلف آن در سده چهارم هجری یا پس از آن زندگی می‌کرده است. علی بن حمزة حَرّانی در کتاب خود حُجّة العارف، حقائق أسرار الدین را به حسن بن شعبة حَرّانی نسبت داده است.۴ این انتساب، با وجود عدم اشاره به عنوان حقائق أسرار الدین در منابع امامی، تألیف کتاب به دست حسن بن شعبة را کاملاً محتمل می‌سازد.۵ در کتاب الاُصَیفر اثر ابو عبدالله محمد بن شعبة حَرّانی، از بستگان نَسَبی جوان‌تر حسن بن شعبة، نیز نامی از کتاب حقائق أسرار الدین دیده می‌شود.۶
از سوی دیگر، تعابیری همچون «شرَّف الله مقامه»، «رضی الله عنه»، «قدَّسه الله» و «نضَّر الله وجهَه»۷ - که علی بن حمزة در کتاب حجة العارف (تألیف پیش از 408ق) در باره حسن بن علی بن شعبة به‌کار برده - حاکی از آن است که حسن بن علی بن شعبة پیش از 408ق، دار فانی را وداع گفته بود. بدین ترتیب، مؤلف کتاب حقائق أسرار الدین در حدود سال‌های 336 تا پیش از 408ق، در قید حیات بوده است. این فاصله زمانی با آنچه از حسن بن علی بن
1.. کتاب المثال، ص۲۱۱.
2.. حَرّانی در مواردی بر ملاقات با خصیبی تصریح دارد (حقائق أسرار الدین، ص۱۱۴، ۱۵۱). برای موارد دیگر از نقل قول مستقیم از خصیبی، ر.ک: همان، ص۷۱، ۸۲، ۹۰، ۱۰۱؛ حاوی الأسرار، ص۱۶۷، ۱۸۴.
3.. حقائق أسرار الدین، ص۱۳۱. برای این حدیث در الکافی، ر.ک: ج۱، ص۱۴۸ - ۱۴۹، ح۱۶. متن حدیث در کتاب حقائق أسرار الدین اندکی متفاوت از نسخۀ موجود الکافی نقل شده است.
4.. حجة العارف، ص۲۶۹، ۲۷۲، ۲۷۳، ۲۷۴-۲۷۶، ۲۸۲.
5.. برای بحث تفصیلی در این باره، ر.ک: «پژوهشی در انتساب چند اثر جدید الإنتشار به ابو محمّد حسن بن علی بن شعبة حرّانی»، ص۵۵ - ۷۴.
6.. کتاب الأصیفر، ص۱۹۸.
7.. برای این تعابیر به ترتیب، ر.ک: حجة العارف، ص۲۶۹، ۲۷۲، ۲۷۳، ۲۸۲.
