171
فصلنامه علمی - پژوهشی علوم حدیث شماره77

بنا بر آنچه گذشت، روشن است که نه تنها انتساب همه این چهار کتابِ نقل کننده از کتاب الأظلة به مؤلفان ادعایی قابل اعتماد است، بلکه حتی تاریخ‌گذاری آنها با قطعیت بیشتری ممکن است. همچنین، از نیمه دوم سده سوم تا نیمه دوم قرن چهارم هجری قمری نقل قول‌هایی از کتاب الأظلة در اختیار است.

پنج. تاریخ‌گذاری کتاب الأظلة و شناسایی مؤلف احتمالی آن

چهار مورد از شش عبارت کتاب الأظلة - که در کتاب حقائق أسرار الدین۱ و دو عبارت هم که در حاوی الأسرار۲ نقل شده است - از یونس بن ظبیان، از امام صادق علیه السلام روایت شده‌ است. یونس بن ظبیان از شاگردان امام صادق علیه السلام و از غلات مشهور عصر خود بوده است۳ که در فهرست أسماء مصنفی الشیعة نجاشی به عنوان راوی غیر قابل اعتمادی که تألیفاتش مملو از «تخلیط» است، معرفی شده است؛۴ در حالی‌که طوسی تنها به اثری از او تحت عنوان «کتاب» اشاره دارد.۵ نجاشی هیچ یک از تألیفات وی را نام نمی‌برد. او چنان که در ابتدای مقاله گذشت، چهار شخص دیگر را در مواضع مختلف نام برده است که کتاب‌هایی با عنوان کتاب الأظلة نوشته بودند. بر این اساس، دو احتمال در این‌جا رخ می‌نماید: یکی آن که یونس در واقع مؤلف کتاب الأظلة است و چهار کتاب دیگر با عناوین مشابه متفاوت از آن هستند، یا آن که کتاب الأظلة یکی از همان چهار کتاب است و یونس فقط راوی واقعی یا جعلی برخی عبارات آن از امام صادق علیه السلام است. در عین حال، احتمال سومی هم می‌تواند هر دو احتمال بالا را رد کند.

بنا بر احتمال نخست، کتاب الأظلة از آنِ یونس بن ظبیان، راوی نخست مطالب کتاب از امام صادق علیه السلام، بوده است؛ هر چند در منابع فهرستی امامیه هیچ اشاره‌ای به وجود آن

1.. حقائق أسرار الدین، ص۴۱، ۷۱، ۱۶۸، ۱۷۳.

2.. حاوی الأسرار، ص۲۰۳، ۲۰۷. در عبارت منقول از یونس بن ظبیان از امام صادق( در صفحۀ ۲۰۳ حقائق أسرار الدین، بر خلاف نقل قول موجود در صفحۀ ۲۰۷، هیچ ذکری از عنوان کتاب الأظلة نیامده است، اما این عبارت عیناً در جای دیگری از حقائق أسرار الدین (ص۴۵) با تصریح بر عنوان کتاب الأظلة از آن نقل شده است.

3.. ر.ک: إختیار معرفة الرجال، ص۳۶۳ - ۳۶۵.

4.. رجال النجاشی، ص۴۲۹. وصف کتاب به «تخلیط» می‌تواند بر این دلالت داشته باشد که کتاب بر پایه عقاید غلو آمیز و یا احادیث بی پایه در این نوع باورهای غالیانه و مفوضی شکل گرفته است. ابوالهدی کلباسی (سماء المقال، ج۲، ص۲۸۵ - ۲۸۹) چهار معنا و مصداق برای تخلیط برشمرده است: ۱. خلط میان اعتقادات صحیح و اعتقادات فاسد، ۲. خلط میان روایات مُنکَر و غیر آن، ۳. خلط اسانید دو یا چند روایت با یکدیگر، ۴. خلط مطاب صحیح با غیرصحیح.

5.. فهرست الطوسی، ص۵۱۲.


فصلنامه علمی - پژوهشی علوم حدیث شماره77
170

شعبة در منابع شرح‌حالی امامی دانسته و معاصر شیخ صدوق (م381ق) معرفی شده۱ سازگار است.

شاهدی می‌تواند رابطه میان جِلی و حَرّانی را روشن‌تر سازد. چنانچه انتساب رسالة موضحة حقائق أسرار الدین به ابن شعبة حَرّانی، آن گونه که محققان سلسلة التراث العلوی مدعی‌اند،۲ درست باشد، حَرّانی نسخه‌ای از الرسالة الراستباشیة حسین بن حمدان خصیبی را به اجازه شیخ ثقه ابوالحسین محمد بن علی جِلی در اختیار داشته است:

۰.جاء فی هذا الموضع فی نسخة الأصل بإجازة الشیخ الثقة أبی الحسین محمد بن علی الجلی قدّس الله روحه.۳

این عبارت از جلالت رتبه جِلی بر حَرّانی دارد؛ هر چند هر دو معاصر و شاگرد خصیبی بوده‌اند.

سرانجام، آخرین این چهار اثر - که از کتاب الأظلة نقل قول کرده‌اند - کتاب حجة العارف علی بن حمزة حَرّانی است. تنها نشانه موجود در این متن برای تاریخ‌گذاری و انتساب آن به علی بن حمزة ذکر عنوان کتاب حسن بن شعبة حَرّانی است که تعیین‌کننده «حد زمانی اولیه»۴ آن است. در صورت اعتماد به محققان کتاب حجة العارف، می‌توان این کتاب را با قطعیت بیشتری نسبت به سه متن دیگر به مؤلف آن نسبت داد و تاریخ‌گذاری کرد. متن کتاب با مقدمه‌ای کوتاه آغاز شده است.۵ با بیان این نکته که این اثر به ‌وسیله علی بن حمزة بن علی بن شعبة حَرّانی در سال 408ق، تألیف و به کتابخانه امیر ابوالحسن علی بن جعفر پیش‌کش شده است.۶

1.. أمل الآمل، ج۲، ص۷۴؛ بحار الانوار، ج۱، ص۱۰، ۲۹؛ الطریق، ص۱۲۶؛ ریاض العلماء، ج۱، ص۲۴۴؛ روضات الجنات، ج۲، ص۲۸۹؛ تأسیس الشیعة، ص۴۱۳؛ أعیان الشیعة، ج۵، ص۱۸۵-۱۸۶؛ الذریعة، ج۳، ص۴۰۰؛ طبقات أعلام الشیعة، ج۱، ص۹۳.

2.. رسالة موضحة، مقدمۀ محققان، ص۱۸۱.

3.. همان، ص۱۸۲. هر چند در جای دیگر (همان، ص۱۱۴) تصریح دارد که متن کتاب الرسالة را بر خصیبی قرائت کرده است.

4.. terminus post quem.

5.. فریدمن معتقد است که این مقدمۀ کوتاه به قلم خود علی بن حمزة حرانی است؛ اما این مطلب به سبب فقدان شواهد قطعی، قابل دفاع نیست. ر.ک: The Nusayrī-Alawīs, p. ۴۶.

6.. حجة العارف، مقدمۀ محقق، ص۲۳۹. در بارۀ امیر ابوالحسن علی بن جعفر گفتنی است که چنین به نظر می‌رسد وی همان ابوالحسن علی بن جعفر بن فَلاح از امرای دولت فاطمیان مصر بوده است. به گفتۀ ابن صیرفی مصری، ابوالحسن علی در سال ۴۰۶ق، به رهبری سپاه فاطمیان به شام رفت و سه سال بعد، در ۴۰۹ق، دار فانی را وداع گفت (الإشارة، ص۳۰ -۳۱؛ نیز ر.ک: إنباء الأمراء، ص۷۴ – ۷۵).

  • نام منبع :
    فصلنامه علمی - پژوهشی علوم حدیث شماره77
    تاريخ انتشار :
    1394
    سردبیر :
    محمد محمدی نیک (ری‌شهری)
    صاحب امتیاز :
    دانشکده علوم حدیث
    مدیر اجرایی :
    وحیدرضا نوربخش
    امتیاز :
    علمی پژوهشی
    آدرس اینترنتی :
    http://www.ulumhadith.ir
    جانشین سردبیر :
    سید محمدکاظم طباطبایی
تعداد بازدید : 16672
صفحه از 185
پرینت  ارسال به