امام هادی علیه السلام (شهادت 254ق) بوده است.^۱عبدالرحمان بن کثیر هاشمی (م189ق) از موالیانی بود که گفته شده حدیث جعل می‌کرد؛ حال آن که طبق گزارش‌های موجود کتاب الأظلة وی دارای«عقیده‌ای فاسد» است.^۲

سومین شخص محمد بن سنان ظاهری (م220ق) است که تا حدودی احتمال آن می‌رود که کتاب وی همان کتاب الأظلة مورد نظر تحقیق حاضر بوده باشد. او نیز از غالیان مشهور کوفی بوده است که نام وی به فراوانی در اسانید روایات غلات آمده است؛ اتفاقاً نام وی در سند نقل از کتاب الأظلة، در نقل‌های مختلف حسن بن شعبة حَرّانی نیز آمده است.^۳ بی‌شک، این امر نمی‌تواند اتفاقی بوده باشد. این خود می‌تواند قرینه‌ای با اهمیت در این باره باشد که بخش‌های بر جای مانده از کتاب الأظلة در منابع نُصیری فقراتی از کتاب الأظلة ابوجعفر محمد بن سنان زاهری است.

شاهد دیگری که انتساب کتاب به محمد بن سنان را تقویت می‌نماید، گزارش شیخ مفید (م413ق) است که کتاب الأشباح و الأظلة را یکی از تألیفات غلات در موضوع «أشباح» برشمرده که غالیان خود آن را به محمد بن سنان نسبت می‌دادند.^۴ پیش‌تر، بنا بر شواهدی گفتیم که ممکن است کتاب الأشباح، کتاب الأظلة و کتاب الأشباح و الأظلة - که منبع مؤلفان نُصیری بوده - جملگی نام یک اثر بوده باشد.

البته می‌توان میان این احتمال و احتمال نخست نیز نوعی پیوند برقرار کرد؛ بدین گونه که یونس بن ظبیان مؤلف واقعی کتاب الأظلة بوده است و دو نفر آن را در دو سنت مختلف امامی و نُصیری روایت کرده‌اند. در میراث امامی، نسخه‌ای از کتاب به روایت محمد بن سنان وجود داشته است. شاید آنچه نجاشی به محمد بن سنان نسبت داده، همین نسخه بوده است. نسخه‌ای دیگر از آن به روایت صالح بن یزید سُلّمی در میراث نُصیریه رواج داشته است و متن کتاب یونس با سندی منتهی به سلّمی روایت می‌شده است.

در یک داوری نهایی در باره کتاب الأظلة - که عبارات متعددی از آن در آثار نُصیری بر جای مانده است - می‌توان گفت که مؤلف آن هر کسی باشد، بنا بر شواهدی که گذشت، متن کتاب به اواخر سده دوم و نیمه نخست قرن سوم هجری قابل تاریخ‌گذاری است. از این

نشده است. در واقع، چنان که گفتیم، نجاشی نامی از آثار وی نبرده است. تنها نشانه واقعی - که یونس مؤلف کتاب الأظلة بوده - انتساب برخی قطعات به او است. چهره وی، آن گونه که در آثار امامی و نُصیری ارائه شده، کاملاً موافق با آن چیزی است که از مؤلف کتاب الأظلة به نظر می‌رسد. در واقع، یونس به خاطر دیدگاه‌های غلوآمیز خود مشهور بود^۱ و با دیگر غلات، همچون مُفضّل بن عُمر جُعفی^۲ _ که یونس بیشترین روایات خود را از او نقل کرده _ پیوند نزدیکی داشت.

یونس همچنین از سوی غلات مُخمّسه ارزش و اعتبار بالایی یافته بود و از سوی آنها به عنوان یکی از «ایتام» مفضّل جعفی،^۳ رتبه‌ای بالا در مراتب معنوی غلات،^۴ به‌شمار می‌رفت. متکلم شیعی فضل بن شاذان نیشابوری (م حدود 260ق) یونس را، به همراه چهار شخصیت دیگر، یعنی ابو الخطّاب، محمد بن سِنان، یزید بن صائغ و ابو سُمینة محمد بن علی صیرفی، «مشهورترین دروغ‌گویان» خوانده است.^۵ در خصوص دیدگاه فضل بن شاذان از یک سو دانسته است که وی به‌خاطر مجادلاتش با مفوّضه و دیگر گروه‌های غلات و به ‌ویژه علیه گروهی در نیشابور که توانایی فوق طبیعی را به پیامبر نسبت می‌دادند (مُحمدیه) مشهور بوده است.^۶ او حتی اثری با عنوان کتاب الرد علی الغالیة المحمدیة نوشت.^۷ از سوی دیگر، کتاب الأظلة مشتمل بر مؤلفه‌هایی از تعالیم غلاتِ به اصطلاح مفوّضه (محمدیه) است که پیامبر را می‌ستودند و به او نقش شبه‌خدایی می‌دادند. چنانچه واقعاً یونس مؤلف کتاب الأظلة بوده باشد، این امر می‌تواند تنفر فضل بن شاذان از او را تبیین نماید.

احتمال دوم در باره کتاب الأظلة این است که نوشته یکی از این سه مؤلف، یعنی ابوجعفر احمد بن محمد بن عیسی اشعری قمی، عبدالرحمان بن کثیر هاشمی و ابو جعفر محمد بن سنان زاهری بوده باشد که هر سه در سده‌های دوم و سوم هجری می‌زیستند. جوان‌ترین ایشان، احمد بن محمد بن عیسی اشعری معاصر امامان جواد علیه السلام (شهادت حدود 220ق) و