زاهری؛ مؤلفانی که دوره حیات آنها با بازه زمانی حدودی تألیف کتاب مورد بحث همخوانی دارد. از میان این سه مؤلف، محمد بن سنان ظاهری (م220ق) بیشترین بخت را دارد که نویسنده کتاب الأظلة مورد بحث باشد. نام وی در سند نقل از کتاب الأظلة در نقل‌های مختلف حسن بن شعبة حَرّانی نیز آمده است. شاهد دیگری که انتساب کتاب به محمد بن سنان را تقویت می‌نماید، گزارش شیخ مفید (م413ق) است که کتاب الأشباح و الأظلة را یکی از تألیفات غلات در موضوع «أشباح» برشمرده که غالیان آن را به محمد بن سنان نسبت می‌دادند.

به هر حال، مؤلف هر که باشد، بنا بر شواهدی که گذشت، می‌توان متن کتاب را به اواخر سده دوم و نیمه نخست قرن سوم هجری تاریخ‌گذاری کرد. از این رو، اصالت تاریخی متن و تعلق آن به جریان‌های اولیه غلات کوفه قابل دفاع خواهد بود.

کتابنامه

_ قرآن کریم، ترجمه محمد مهدی فولادوند.

_ إختیار معرفة الرجال، محمد بن حسن طوسی، تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، قم: مؤسسة النشر الإسلامی، 1426ق.

_ إختیار معرفة الرجال، محمد بن حسن طوسی، تحقیق: حسن مصطفوی، مشهد: دانشگاه مشهد، 1348ش.

_ الإشارة إلی من نال الوزارة، علی بن منجب بن سلیمان ابن صیرفی، تحقیق: عبدالله مخلص، مطبعة المعهد العلمی الفرنسی، 1923م.

_ الإعتقادات فی دین الإمامیة، محمد بن علی بن بابویهريال مشهور به شیخ صدوق، تحقیق: عصام عبدالسید، بیروت: دار المفید، 1414ق/1993م.

_ أعیان الشیعة، سید محسن امین، تحقیق: حسن امین، بیروت: دار التعارف للمطبوعات، بی‌تا.

_ أمل الآمل فی علماء جبل عامل، محمد بن حسن حرعاملی، تحقیق: سید احمد حسینی، بغداد: مکتبة الأندلس، بی‌تا.

_ إنباء الأمراء بأنباء الوزراء، امحمد بن علی بن طولون، تحقیق: مهنّا حمد المهنّا، بیروت: دار البشائر الإسلامیة، 1418ق.

_ بحار الأنوار، محمد باقر مجلسی، بیروت: مؤسسة الوفاء، دوم، 1403ق/1983م.

رو، اصالت تاریخی متن و تعلق آن به جریان‌های اولیه غلات کوفه قابل دفاع است. این امر سبب می‌شود تا متنی اصیل از تعالیم نخستین غالیان عراق در اختیار داشته باشیم تا با تحلیل دقیق محتوای آن، به تصویری واقعی‌تر از اندیشه‌ها و افکار غلات این دوره دست یابیم.

نتیجه

میراث مکتوب غلات شیعه با وجود مخالفت‌های شدید ائمه علیهم السلام با آنها و پالایش میراث حدیثی‌شان به دست شاگردان بزرگ این مکتب توانست به دو صورت کلی به حیات خود در طول تاریخ ادامه دهد. گذشته از نفوذ برخی از تعالیم غلات به متون حدیثی امامیه _ که به ‌واسطه این متون تا به امروز باقی مانده است _ میراث فکری _ حدیثی ایشان به شکل مستقل و در قالب نقل قول‌هایی در آثار میراث‌داران آنها بر جای مانده است. شواهد متعددی که در متن مقاله گذشت، نشان از آن دارد که این میراث غالیان به واسطه جریان‌های پسین غالیانه، گاه به شکل کامل و گاه نقل قول‌هایی از آنها باقی مانده است.

نصیریه از جمله این جریان‌های غالیانه سده‌های اولیه است که در اواخر قرن سوم و آغاز عصر غیبت صغرا در عراق شکل گرفت و در دوران حیات خود به شام نقل مکان کرد. بدین ترتیب، حجم قابل توجهی از میراث مکتوب غالیان به واسطه نصیریان از عراق به شام منتقل و حفظ شد. کتاب الأظلة یکی از این آثار غالیانه است که نقل قول‌هایی از آن در چهار کتاب نصیری باقی مانده است: کتاب المثال و الصورة، حاوی الأسرار، حقائق أسرار الدین و حُجّة العارف. در میان این چهار اثر، دو کتاب حاوی الأسرار محمد بن علی جلی و حقائق أسرار الدین حسن بن شعبة حرانی بیشترین عبارات کتاب الأظلة را در خود حفظ کرده‌اند. این نقل قول‌ها به دو شکل آمده است: گاه مستقیم و به نقل از کتاب الأظلة و گاه از طریق منبعی واسطه، یعنی کتاب الکرسی.

بررسی دقیق‌تر و مقایسه میان این دو اثر حاکی از آن است که مؤلف کتاب الکرسی بی آن که اشاره‌ای به منبع خود نماید، مطالب کتاب الأظلة را در خود جای داده است. شواهد متنی موجود مؤید تألیف این منابع نُصیری در سده‌های سوم و چهارم است که از رهگذر آن، می‌توان گفت که کتاب الأظلة به زمانی پیش از آن، یعنی سده‌های دوم و سوم تعلق دارد.

در منابع کتاب‌شناختی امامیه از سه مؤلفِ کتاب الأظلة یاد شده است: احمد بن محمد بن عیسی اشعری قمی، عبدالرحمان بن کثیر هاشمی و دیگری ابو جعفر محمد بن سنان