سویی، روایت‌ها هم از گونه‌های فراوانی برخوردار هستند و در گونه‌هایی از آن، امکان تطبیق، به آسانی فراهم نیست.

موافقت و مخالفت حدیث با قرآن، چند مسئله دارد:

1. کسانی مانند ابن حزم (م456ق) با ادعای مخالفت روایت‌های عرضه با قرآن، در اخبار عرضه تردید کرده‌اند.^۱ برخی هم در گستره احادیث عرضه به قرآن، تردید کرده‌اند، و دلیلشان این است که همه چیز در قرآن نیست تا همه را با آن بتوان سنجید، و تعارض‌ها هم گاهی بدوی و حل شدنی هستند.^۲ بحرانی (م1186ق) آنها را ناسازگار با روایت‌هایی می‌داند که از کثرت بیشتری برخوردارند، و اطلاق و عمومات قرآن را تقیید و تخصیص می‌زنند.^۳ این عالم اخباری بر آن است که اخبار عرضه، با اخبار دیگر در تعارض است و چون خبرهای مقابل این‌ها زیادترند، این‌ها فاقد اعتبار و استنادند. ایشان و دیگر حدیث‌گرایان تا جایی پیش رفته‌اند که معتقدند قرآن، باید بر اساس روایت‌ها، تأویل و تفسیر گردد. این نگاه چنان است که حدیث‌محور است و به قول فراهی (م1297ق)، برخی، چنان حدیث‌باورند که قرآن را بر اساس آن تأویل می‌کنند: حتّی أصبح زمام القرآن بید الحدیث، و در نتیجه، کمتر به تأمل در معانی قرآن می‌پردازند، و گاهی هم بر اساس روایت، برخلاف متن، به تأویل روی می‌آورند.^۴

2. موافقت با قرآن، می‌تواند به معنای عدم مخالفت با مفاد کلّی قرآن باشد؛ چون همه شریعت و احکام در قرآن نیامده^۵ و پیامبر بخش بزرگی از شریعت را خود، تبیین و تشریح کرده است. با این وصف، اگر حدیث‌هایی باشند که در قرآن به آنها اشاره‌ای نشده، مشمول حدیث‌های عرضه نیست، و سالبه به انتفای موضوع، و مخالف نبودن، تعبیری دیگر از موافق بودن است. منظور حدیث‌های عرضه، مخالفت و عدم موافقت، هم با موارد جزیی ذکر شده و هم روح و اهداف و مقاصد قرآن است و در یک کلام، موافقت و مخالفت با گوهر دین و روح اسلام در تمامی تشریع‌ها و احکام و سنّت‌ها است.^۶ می‌توان بر این ادعا به روایتی استناد کرد که در آن، موارد اختلافی چندی با قرآن مقابله شده و جالب است که هم موارد

موافقت حدیث با قرآن»،^۱ مجتبی الهیان و حامد پوررستمی در «عرضه حدیث بر قرآن»،^۲ «تأویل قرآن و رابطه زبان‌شناختی آن با تنزیل قرآن»، نوشته محمد کاظم شاکر،^۳ «تأویل قرآن به مقامات اهل بیت علیهم السلام؛ مبانی و پیش‌فرض‌‌ها»،^۴ از امین حسین‌پور، و دیگر نوشته‌ها که به ابعاد مسئله پرداخته‌اند، اما موضوع روایت‌های تأویلی باطنی و نسبتشان با روایت‌های عرضه حدیث بر قرآن کاویده نشده است. برای روشن شدن ابعاد موضوع، بحث در محورهای زیر پی گرفته می‌شود:

1. عرضه حدیث بر قرآن

پاسخ دادن به این پرسش که «عرضه حدیث بر قرآن، چه معنایی دارد؟» چندان آسان نیست؛ چرا که قرآن، متشابه و باطن دارد و همه آن، امری ثابت نبوده و ظهوری ندارد تا بتوان به راحتی آموزه‌هایی را با ظهور و یا نصّ آن تطبیق داد؛ کتابی که گویی حقیقتِ بخشی از آن را جز خداوند و یا صاحبان دانش خاص، کسی نمی‌داند؛^۵ به خصوص اگر به «ضرورت مذهب شیعه، نصّ امام بر ظاهر قرآن مقدم است»^۶ توجه شود، و نیز سنّت تفسیری در میان بخشی از علمای امامیه که «تفسیر قرآن را جز بر اساس حدیث روا نمی‌دانند»،^۷ و به ‌ویژه اگر بر آن باشیم که همه قرآن دارای تأویل و بطن است،^۸ کار دو چندان دشوار می‌شود؛ چه این که روایت‌های تأویلی باطنی، آموزه‌هایی خارج از ضوابط زبان‌شناختی هستند و باید با اعتماد به دانش گویندگان، آنها را پذیرفت، و شاید از همین رو است که عملاً در عرضه حدیث بر قرآن، ناکامی‌های فراوانی وجود دارد و رغبتی به آن نشان داده نمی‌شود. تفسیرهایی، آکنده از روایت‌هایی هستند که گویی مفسران آنها هیچ‌گاه روایت‌های عرضه را ندیده‌اند و به آسانی روایت‌ها را به مثابه تفسیر و یا تأویل در ذیل آیه‌ها ردیف کرده‌اند،^۹ و بلکه عالمانی به توجیه و تحلیل آنها پرداخته‌اند.^۱۰ و سخنران‌هایی بدون بررسی‌های علمی، آنها را بازگو می‌کنند. از