4. ناسازگاری احتمالی متن قرآن و حدیث، چند گونه است، و اخبار عرضه، بر خلاف نظر بحرانی، شامل تعارض‌های جمع‌پذیری همانند اطلاق و تقیید نمی‌شود؛ چون جمع ادله ممکن است، و جمع آنها با شواهدی همچون قرینه کلامی، از ظهور اطلاق و عموم باز می‌دارد و در نتیجه، تعارضی نمی‌ماند. در اینجا، ناسازگاری جمع‌ناپذیر، مورد بحث است. مظفر (1322 - 1383ق) در تحلیل روایت‌های ناسازگار، آنها را به دو دسته تقسم کرده و بر آن است که روایت‌هایی که حکم به دور ریختن روایت‌هایی می‌کنند، آنهایی هستند که با صریح قرآن سازگار نیستند.^۱

5. واقعیت این است که خود قرآن، می‌تواند مستند و مؤید اخبار عرضه باشد. آیاتی وجود دارد که در آنها گفته شده که باید بر اساس «ما أنزل الله» حکم کرد،^۲ و کسی که به «غیر ما أنزل الله» حکم کند، کافر است،^۳ و کتمان کنندگان «ما أنزل الله» به عذاب تهدید شده‌اند.^۴ و پیامبر توبیخ شده است که حق ندارد «چیزی را که خدا نگفته»، به او نسبت دهد.^۵ در حوزه دین سخن گفتن، در واقع نسبت دادن چیزی به خداوند است که اگر واقعی نباشد، «افترای به خدا است»،^۶ «پیامبر حق ندارد از پیش خود تغییری در مفاد وحی بدهد»^۷ و نیز این که «همه چیز ریشه در قرآن دارد»،^۸ مؤید همین نگاه است.

2. قرآن و تأویل آن

تأویل را معمولاً با تفسیر به کار می‌برند و تفسیر را «تلاش برای کشف مراد صاحب سخن و یا متن» می‌دانند.^۹ تأویل به معنای بازگشت و یا بازگرداندن است.^۱۰ کاربرد تاریخی تأویل در سنّت تفسیری، نشان می‌دهد که تأویل در قرن‌های نخست اسلامی، معادل تفسیر بوده و مفسّران زیادی نام تفسیر خود را تأویل القرآن گذاشته‌اند^۱۱ و اندک اندک نام‌گذاری به تأویل،

جزئی و هم به گوهر احکام و آموزه‌ها استناد شده است.^۱

کسانی چون علامه طباطبایی (1281 - 1360ش) هم بر این دیدگاه مهرتأیید زده است؛ آنجا که در رد تحریف قرآن، با ذکر آیات دال بر عدم تحریف قرآن و صیانت خداوند از آن،^۲ برای گریز از اشکال، و این که مخالفت ظنّی در این باره، کافی نیست، به مضمون و خصوصیات قرآن و اعجاز آن استناد کرده و روایات دال بر تحریف را با این که مخالف روح قرآن هستند، مردود دانسته است.^۳ نیز شهید سید محمد باقر صدر (1313 - 1359ش) بعید ندانسته که منظور، مخالفت با روح حاکم بر قرآن و هماهنگ نبودن با طبیعت تشریع قرآن و مزاج احکام باشد.^۴ نویسنده‌ای هم برای کشف بطن، سازگاری با روح قرآن را ملاک دانسته است.^۵ با دلالت نصّ و ظهور یک متن و یا مضمون کلّ قرآن و یا بخشی از آیه‌ها، ادعاهایی هستند که می‌توان بر حسب هر یک، اخبار را بر اساس آنها عرضه کرد؛ هر چند دلالت مضمونی چندان قاعده‌مند و قاعده‌بردار نیست، اما کاری عقلایی است. مواردی همانند توحید، نسبت صفات خدا با ذات او، مالکیت مطلق خدا، ربوبیت خدا، روزی بندگان و تقدیر آن، حق انحصاری خداوند در تشریع، نجات در ایمان به خدا و ما أنزل الله است، رعایت عدالت در حق همگان، جایگاه والای انسان در هستی، از جمله اصول حاکم برآموزه‌های قرآنی هستند.

3. برخی از آیه‌های قرآن، محکم و نصّ هستند و یا ظهور دارند و گونه‌ای دیگر، متشابه هستند و نصّ و ظهور در معنایی ندارند، و احتمال برداشت‌های دو و یا چندگانه و برداشت خطا در آنها وجود دارد. اگر متن، تأویل‌بردار باشد، از آنجایی که دلیل و قرینه متصل و منفصل، باعث به دست آوردن معنایی خلاف ظاهر، هر چند با تأویل می‌شود، از اعتبار لازم برخوردار است و قابل استناد. همین‌گونه است در دلالت‌های فحوای خطاب و مفهوم، آنجا که حجّیت آن محرز باشد، و همین طور کلام مطلق و عام.

متنی که ملاک سنجه و مبنای عقیده و رفتار مکلفان است، باید از دلالتی روشن برخودار باشد. اگر متن از احتمال‌های گوناگون معنایی برخوردار باشد، و یا متشابه بوده و دلالتی روشن نداشته باشد، مکلفان، راه به جایی نمی‌برند.