35
فصلنامه علمی - پژوهشی علوم حدیث شماره77

4. ناسازگاری احتمالی متن قرآن و حدیث، چند گونه است، و اخبار عرضه، بر خلاف نظر بحرانی، شامل تعارض‌های جمع‌پذیری همانند اطلاق و تقیید نمی‌شود؛ چون جمع ادله ممکن است، و جمع آنها با شواهدی همچون قرینه کلامی، از ظهور اطلاق و عموم باز می‌دارد و در نتیجه، تعارضی نمی‌ماند. در اینجا، ناسازگاری جمع‌ناپذیر، مورد بحث است. مظفر (1322 - 1383ق) در تحلیل روایت‌های ناسازگار، آنها را به دو دسته تقسم کرده و بر آن است که روایت‌هایی که حکم به دور ریختن روایت‌هایی می‌کنند، آنهایی هستند که با صریح قرآن سازگار نیستند.۱

5. واقعیت این است که خود قرآن، می‌تواند مستند و مؤید اخبار عرضه باشد. آیاتی وجود دارد که در آنها گفته شده که باید بر اساس «ما أنزل الله» حکم کرد،۲ و کسی که به «غیر ما أنزل الله» حکم کند، کافر است،۳ و کتمان کنندگان «ما أنزل الله» به عذاب تهدید شده‌اند.۴ و پیامبر توبیخ شده است که حق ندارد «چیزی را که خدا نگفته»، به او نسبت دهد.۵ در حوزه دین سخن گفتن، در واقع نسبت دادن چیزی به خداوند است که اگر واقعی نباشد، «افترای به خدا است»،۶ «پیامبر حق ندارد از پیش خود تغییری در مفاد وحی بدهد»۷ و نیز این که «همه چیز ریشه در قرآن دارد»،۸ مؤید همین نگاه است.

2. قرآن و تأویل آن

تأویل را معمولاً با تفسیر به کار می‌برند و تفسیر را «تلاش برای کشف مراد صاحب سخن و یا متن» می‌دانند.۹ تأویل به معنای بازگشت و یا بازگرداندن است.۱۰ کاربرد تاریخی تأویل در سنّت تفسیری، نشان می‌دهد که تأویل در قرن‌های نخست اسلامی، معادل تفسیر بوده و مفسّران زیادی نام تفسیر خود را تأویل القرآن گذاشته‌اند۱۱ و اندک اندک نام‌گذاری به تأویل،

1.. اصول الفقه، ج۳، ص۲۵۵.

2.. سوره مائده، آیه ۴۹.

3.. سوره مائده، آیه ۴۴.

4.. سوره بقره، آیه ۱۷۴.

5.. سوره الحاقّة، آیه ۴۴ - ۴۶.

6.. سوره آل عمران، آیه ۹۴.

7.. سوره یونس، آیه ۱۵.

8.. المحاسن، ج۱، ص۲۶۸.

9.. البرهان، ج۲، ص۲۸۵.

10.. تهذیب اللغة، باب اللام و المیم، ج۱۵، ص۳۲۹.

11.. برای نمونه، جامع البیان عن تأویل آی القرآن طبری؛ تأویل مشکل القرآن، ابن قیتبه؛ تأویلات القرآن نام‌بردار به تأویلات اهل السنّة ماتریدی؛ مدارک التنزیل و حقائق التأویل، احمد نسفی؛ انوار التنزیل و اسرار التأویل، بیضاوی؛ لباب التأویل فی معانی التنزیل، علاء الدین خازن؛ حقائق التأویل فی متشابه التنزیل، سید مرتضی؛ الکشاف عن حقائق التنزیل و عیون الاقاویل فی وجوه التأویل، زمخشری، .


فصلنامه علمی - پژوهشی علوم حدیث شماره77
34

جزئی و هم به گوهر احکام و آموزه‌ها استناد شده است.۱

کسانی چون علامه طباطبایی (1281 - 1360ش) هم بر این دیدگاه مهرتأیید زده است؛ آنجا که در رد تحریف قرآن، با ذکر آیات دال بر عدم تحریف قرآن و صیانت خداوند از آن،۲ برای گریز از اشکال، و این که مخالفت ظنّی در این باره، کافی نیست، به مضمون و خصوصیات قرآن و اعجاز آن استناد کرده و روایات دال بر تحریف را با این که مخالف روح قرآن هستند، مردود دانسته است.۳ نیز شهید سید محمد باقر صدر (1313 - 1359ش) بعید ندانسته که منظور، مخالفت با روح حاکم بر قرآن و هماهنگ نبودن با طبیعت تشریع قرآن و مزاج احکام باشد.۴ نویسنده‌ای هم برای کشف بطن، سازگاری با روح قرآن را ملاک دانسته است.۵ با دلالت نصّ و ظهور یک متن و یا مضمون کلّ قرآن و یا بخشی از آیه‌ها، ادعاهایی هستند که می‌توان بر حسب هر یک، اخبار را بر اساس آنها عرضه کرد؛ هر چند دلالت مضمونی چندان قاعده‌مند و قاعده‌بردار نیست، اما کاری عقلایی است. مواردی همانند توحید، نسبت صفات خدا با ذات او، مالکیت مطلق خدا، ربوبیت خدا، روزی بندگان و تقدیر آن، حق انحصاری خداوند در تشریع، نجات در ایمان به خدا و ما أنزل الله است، رعایت عدالت در حق همگان، جایگاه والای انسان در هستی، از جمله اصول حاکم برآموزه‌های قرآنی هستند.

3. برخی از آیه‌های قرآن، محکم و نصّ هستند و یا ظهور دارند و گونه‌ای دیگر، متشابه هستند و نصّ و ظهور در معنایی ندارند، و احتمال برداشت‌های دو و یا چندگانه و برداشت خطا در آنها وجود دارد. اگر متن، تأویل‌بردار باشد، از آنجایی که دلیل و قرینه متصل و منفصل، باعث به دست آوردن معنایی خلاف ظاهر، هر چند با تأویل می‌شود، از اعتبار لازم برخوردار است و قابل استناد. همین‌گونه است در دلالت‌های فحوای خطاب و مفهوم، آنجا که حجّیت آن محرز باشد، و همین طور کلام مطلق و عام.

متنی که ملاک سنجه و مبنای عقیده و رفتار مکلفان است، باید از دلالتی روشن برخودار باشد. اگر متن از احتمال‌های گوناگون معنایی برخوردار باشد، و یا متشابه بوده و دلالتی روشن نداشته باشد، مکلفان، راه به جایی نمی‌برند.

1.. ر.ک: تحف العقول، ص۴۵۸ - ۴۷۵.

2.. سوره حجر، آیه ۹؛ سوره فصلت، آیه ۴۲.

3.. المیزان، ج۱۲، ص۱۱۵ و ۱۱۶.

4.. بحوث فی علم الاصول، ج۷، ص۳۳۳ و ۳۳۴.

5.. «ظهر و بطن قرآن»، ص۲۶۳.

  • نام منبع :
    فصلنامه علمی - پژوهشی علوم حدیث شماره77
    تاريخ انتشار :
    1394
    سردبیر :
    محمد محمدی نیک (ری‌شهری)
    صاحب امتیاز :
    دانشکده علوم حدیث
    مدیر اجرایی :
    وحیدرضا نوربخش
    امتیاز :
    علمی پژوهشی
    آدرس اینترنتی :
    http://www.ulumhadith.ir
    جانشین سردبیر :
    سید محمدکاظم طباطبایی
تعداد بازدید : 16769
صفحه از 185
پرینت  ارسال به