مصداق تفسیر به رأی باشد که از آن پرهیز داده شده است؛ چون تأویل _ همان گونه که گفته شد _ تلاشی برای به دست دادن منظور متن است، و اگر با قواعد تفسیر و تأویل متن نسازد، تحریف معنایی است و در قرآن کریم، تحریفگران کتاب‌های آسمانی سرزنش شده‌اند.^۱

ضرورت و چگونگی عرضه

قرآن، سندی قطعی و یقینی است، و اساس روایت‌ها است. از همین رو، ملاکِ سنجه است، و روایت‌ها باید در چارچوب قاعده‌های زبانی بر قرآن عرضه شوند. پیش از بررسی این بخش، لازم است یادآوری شود که آقای حیدر حب الله تمامی اسناد روایات حاوی بطن داشتن قرآن را تضعیف کرده و مخدوش شمرده شده است:

۰.لم یثبت لنا حتی حدیث واحد تام الدلالة و السند یثبت انّ للقرآن بطوناً او حتی بطناً واحداً بالمعنی المعروف... یتعالی عن اللغة العقلائیة؛

۰.حتی یک خبر چند بطن و یا حتی یک بطن داشتن قرآن به معنای مشهورش، که دلالت کامل و سند تام داشته باشد، برای ما ثابت نیست... خداوند برتر از آن است که با غیر زبان عقلایی سخن بگوید.^۲

1. سنجه عرضه، در برابر نظریه بطونی و لایه‌های درونی، و بر اساس نظریه متن‌گرایانه است. بر اساس این نظریه، باید روایت‌های بطن داشتن قرآن، با توجه به گفتمان حدیث، توجیه‌پذیر شوند. بطن داشتن و یا نداشتن همه قرآن، به معنی رمزی بودنش، بستگی به زبان آن دارد. اگر زبان قرآن را رمزی و نمادین و کلمات را علائم بدانیم، باید همواره به آن ملتزم باشیم؛ اما گویی کسی چنین التزامی ندارد. پس روایت‌هایی را که زبان قرآن را رمزی دانسته‌اند، باید چاره‌جویی کرد. زبان قرآن آیا سمبلیک است و یا عرفی، و یا هر دو؟ آنچه از آیه‌های قرآن استنباط می‌شود و قرآن‌پژوهان و مفسّران پذیرفته‌اند، غیر متعارف و نمادین محض بودن نیست؛^۳ چنان که علامه طباطبایی تصریح می‌کند که قرآن مطابق فهم عموم است... و آیه‌ای در آن وجود ندارد که مخالف ظاهر عربی معنا بدهد، و چیستان و معما نیست:

۰.لا أنّ فیه أحجیة و تعمیة.^۴

است؛^۱ در حالی که سیاق آیه، با وجود دو ضمیر مفعولی در «تؤمننّ به» و «تنصرنّه»، چنین معنایی را بر نمی‌تابد و نمی‌توان آن را تأویل دانست. شاید نوعی تنظیر باشد. در باره «و اللیل اذا یغشی»^۲ آمده که منظور پیشوایان ظالم‌اند که حق آل محمد را غصب کردند و جای آنها نشستند؛^۳ در حالی که خداوند، در این آیه به لیل سوگند خورده است، و مگر می‌شود خداوند برای اثبات حقیقتی، به ستمگران و غاصبان حق آل محمد سوگند یاد کند؟ در نقلی، بعوضة در آیه «إِنَّ اللَّهَ لا یسْتَحْیی‏ أَنْ یضْرِبَ مَثَلاً ما بَعُوضَةً فَما فَوْقَها»^۴ امام علی، و فما فوقها، رسول خدا است.^۵ جالب است که سید محمد باقر صدر در زیر روایتی که در آن آیات محکم را به امام علی و ائمه و متشابهات را به فلان و فلانی تطبیق داده، نوشته است:

۰.و مثل هذه الروایة فی طریقتنا لا یعمل بها؛ لانّها مخالفة للکتاب.... و أی مخالفة أشدّ من مثل هذه التأویلات الباطنیة التی لا یمکن تطبیقها بوجه من الوجوه مع الکتاب...؛

۰.به این گونه روایت‌ها در آیین ما عمل نمی‌شود؛ چون مخالف قرآن هستند. کدام مخالفت با قرآن، بدتر از این تأویل‌های باطنی که هیچ گونه امکان تطبیق با قرآن ندارند.^۶

کسانی ممکن است برآشوب‌اند که گفته امامان را با دیگران، کنار هم گذاشته‌ام و یا از سنخ هم دانسته‌ام، و این آمیختن حق و باطل، و با یک چوب راندن آنها است؛ در حالی که همه سخن این است که این قبیل گفته‌ها، قبل از انتساب به معصوم و حجّت خدا، باید بررسی سندی و دلالی شود. اگر این سخنان منسوب، از آنِ امام باشد، و مبانی معرّفی شده از جانبِ آن حضرات سازگار باشد، بی‌چون و چرا و تعبدی پذیراییم. نسبت این سخنان و هر سخن دیگری به ائمه، با دو ملاکِ صحت إسناد از طریق تصحیح أسناد، و سازگاری آن با کلام خدا به دست می‌آید و ادعایی جز این، مصادره به مطلوب است و باطل، و بلکه نسبت دادن چیزی به کلام خدا است که در آن نیست. اگر چنین استدلالی درست باشد، باید پرسید: جایگاه روایت‌های عرضه حدیث بر قرآن کجا است؟ و چگونه این گفته‌ها با آنچه منظور خداوند در سخن گفتن با زبان مردم است، توجیه می‌شود؟ ممکن است این‌ها