به ارث مانده است. و در ادامه آن آمده: «و ان جاهداک لتشرک بی...»، گفته شده: منظور فلانی و فلانی‌اند.^۱ آیه در باره قدردانی از پدر و مادر است، و در ادامه گفته شده است که اگر آنان برای مشرک شدن تو تلاش کردند، از آنها فرمان نبر. چگونه می‌توان یک جمله‌ای با سیاق واحد را قطعه قطعه کرد و هر بخشی از آن را به چیزی تأویل برد؟

9. مشکل اصلی رویکرد تأویلات باطنی فرازبانی، آنجا است که در صدد تأویل و کشف باطن متن است، بی‌ آن که مشخص کند راهکار راه یافتن به باطن چیست؟ و کدامین نسبت، نسبت درست و باطن واقعی به متن است؟ در این رویکرد، تنها کشف باطن، اعتماد به گفته «راسخان در علم» است، هر چیزی از زبان آنان پذیرفته‌ است. پذیرش بخش بزرگی از این گونه روایت‌ها، چون تبیین نشده، عالمانه و دقیق نبوده، و مشخص نشده که این گونه سخنان به کجای قرآن مربوط بوده و چگونه بین قرآن و روایت‌های یاد شده، ارتباط معنایی برقرار می‌شود. اعتماد به گویندگان _ که درست هم هست، و به احتمالی دستمایه ساخت و ساز این دست از احادیث و انتسابشان به آنها است _ بدون پرسش از چیستی و چگونگی نسبت تأویلات باطنی به متن، در اسماعیلیه هم اتفاق افتاده است؛ با این تفاوت که راسخان در علم، علاوه بر اهل بیت، داعیان اسماعیلیه هم دانسته شده‌اند؛ برای نمونه، در باره آیه «إِنَّ لَکَ فِی النَّهارِ سَبْحاً طَویلا»^۲ گفته‌اند: مخاطب آیه، ناطق است،^۳ نهار، شریعت، طول، شدت و سختی، سبح، توجه به ظاهر و شناور بودن در آن است. معنای آیه چنین می‌شود: تو در تألیف شریعت و واداشتن مردم به آن، چه خوشایند باشد و چه بدآیندشان، در سختی هستی.^۴ در آیات 1 و 2 تکویر گفته‌اند: منظور از «إِذَا الشَّمْسُ کُوِّرَت»، خودداری متم^۵ از افاده حدود به افراد پایین‌تر است. و «وَ إِذَا النُّجُومُ انْکَدَرَت»، لواحق هستند که از مقامشان برکنار شدند. و در باره «وَ إِذَا السَّماءُ کُشِطَت»،^۶ رسوم ناطق است که درهم پیچیده می‌شود.^۷ در این نگاه، به قول عامر تامر، تأویل بسته به نظر مسئول مباشر تأویل است. وقتی می‌گویی منظور از «شجر» چیست؟ باید منتظر بمانی که او بگوید: حجر،

7. شارح و تبیین‌گر متن موظف است به خاطر رسالتش در چارچوب متن سخن بگوید و منظور آن را بیان کند، و گر نه هر کسی می‌تواند ادعایی داشته باشد، و نمی‌توان آن را نقد کرد و سره را از ناسره باز شناخت. به قول برخی، اگر باطن را بی‌ربط با ظاهر بدانیم، باعث هرج و مرج و فساد عظیم می‌شود.^۱ از این رو، گفته شده است:

۰.لا تتأول کتاب الله عزوجلّ برأیک. ^۲

آری! باید تفصیل متن را از تأویل باطنی جدا کرد. تفصیل متن، در امتداد متن است و ناظر به چگونگی تحقّق آن و از نوع تأویل است. متنی که مجمل است و حاوی تکلیف، برای اجرا شدن باید از اجمال خارج شود، و ناگزیر باید کیفیت آن مشخص گردد. در تفصیل احکام، آنچه اتفاق می‌افتد، مبتنی بر قواعد ادبی و زبانی و عرفی است.

8. بر اساس قاعده زبانی سیاق، متن نمی‌تواند خلاف خود معنا بدهد؛ جز با قرینه، و قرینه، جزئی از سیاق است. نظم متن، مقتضی سازگاری درونی است و اقتضای سازگاری درونی، توجه به ظهور است. تأویل - که جزیی از فرایند کشف منظور متن است - نمی‌تواند با سیاق کلام، ناهمساز باشد. سیاق که ساختاری زبانی و شناخته شده دارد، یکی از راه‌های ارزیابی و سنجش حدیث است؛ چنان که جوادی آملی در بحث سنجش روایات با قرآن، فراوان به آن استشهاد کرده است.^۳ جالب است که قاضی نعمان (۲۸۳-۳۶۳ق) تأویل‌گرا در نقد نظر کسانی مانند حسن بصری در باره آیه «قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی»‏^۴ - که آن را عمل قرب‌آور تأویل کرده‌اند - گفته است:

۰.و هذا من أبعد معنی و أغمض تأویل و ما لیس علیه من ظاهره دلیل.^۵

آری تأویل، خارج از قاعده سیاق، در صورتی ممکن است، که کلام، نمادین باشد، و در این صورت، می‌تواند هیچ نسبت زبانی با متن نداشته باشد. سیاق کلام، چه در آیه‌ها و چه در روایت‌ها، می‌تواند به پذیرش و عدم پذیرش روایت کمک کند. مثلاً در تأویل آیه «أَنِ اشْکُرْ لی‏ وَ لِوالِدَیک»،‏^۶ آمده که منظور کسانی هستند که از ایشان علم متولد شده و حکمت از آنها