وضو،^۱ و گاهی از مورد نزول فراتر می‌رود و به تعبیر اصولی، از مورد نزول الغای خصوصیت شده و به دیگر موارد مشابه سرایت داده می‌شود. چنین انطباقی، باطن، و در نتیجه، تأویل آن است. به عبارتی، تأویل، «مصداق و بار معنایی پنهان آیات قرآن» است،^۲ که نسبت مستقیمی به الفاظ آنها دارد.

از مجموع روایت‌های منسوب به ائمه علیهم السلام به دست می‌آید که ریشه و تنه و صدر و ساقه و شاخه معارف قرآنی و حدیثی، دارای دستگاهی معرفتی است، که سازگاری درونی دارند؛ منظومه‌ای هستند که در آنها نفی و اثبات وجود دارد. با این فرض، اگر بخشی از آن با بخشی دیگر ناسازگاری داشت، باید راه حل پیدا کند. وقتی تأویل در همین روایت‌ها تعریف می‌شود و اقسام آن معرفی می‌گردد و کاربردهایش ملاحظه می‌شود، می‌توان با همین نگاه، آنها را ارزیابی کرد. بر حسب مبانی حدیث‌شناسی، حدیثِ منسوب به حجت خدا، اولاً، باید از طرق اسناد اثبات شود، و ثانیاً، مشروط به موافقت با کتاب خدا باشد. شخصی از امام رضا علیه السلام چند سؤال پرسیده و از جمله این که دو صفت را خداوند میان دو پیامبرش تقسیم کرده است: تکلم را برای موسی و رؤیت را برای رسول اسلام. امام جواب داد: خداوند در قرآن گفته است: «لا تُدْرِکُهُ‏ الْأَبْصار»،^۳ و نیز: «وَ لا یحیطُونَ بِهِ عِلْما»^۴و نیز: «لَیسَ کَمِثْلِهِ‏ شَی‏ءٌ».^۵ این‌ها را خداوند به رسولش گفته است که با مردم در میان بگذارد. و امکان ندارد که کسی از سوی خدا چنین بگوید و بعد هم مدعی شود که خود او خدا را می‌بیند. آن شخص با استناد به آیه «وَ لَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً أُخْری»^۶‏ از رویت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم سخن می‌گوید و امام با استناد به آیه «لَقَدْ رَأی‏ مِنْ آیاتِ رَبِّهِ الْکُبْری»،‏^۷ آنچه را که پیامبر دیده، آیات خدا معرفی می‌کند، و تأکید می‌کند که خدا دست یافتنی نیست. او می‌گوید: با این کار، تو روایت‌ها را تکذیب می‌کنی. و ایشان جواب می‌دهد:

۰.إِذَا کَانَتِ الرِّوَایاتُ مُخَالِفَةً لِلْقُرْآنِ‏ کَذَّبْتُهَا؛

بقر، صخر،... چون تأویل، حقیقتی است در ورای کلمات که الفاظ بر آن دلالتی ندارند، و نظام اندیشه اسماعیلی به ناطق اجازه داده که تأویل کند.^۱ نویسنده مقاله «تأویل» دائرة‌المعارف اسلام، تأویل باطنی را به خاطر دور افتادن تأویل از قرآن و سنت، و دست‌افزار شدن آن برای راست‌نمایی دعوی‌ها و مذاهب گروه‌های مختلف می‌داند تا جایی که تأویل را به خاطر دگرگونی اوضاع، اصطلاحی برای بیان تفسیر تمثیلی و باطنی معرفی می‌کند.^۲ دیگری از ناسازگاری روایت‌های عرفانی منسوب به امام، با آموزه‌های پذیرفته شیعی یاد کرده، و گفته که آنها نمی‌توانند از امام باشند.^۳

10. متن با یکی از دلالت‌های لفظی (حقیقی، مجازی، اقتضایی، ایمایی و اشاری)، بر مقصود و معنایی اشاره دارد؛ به جز در جایی که قرینه‌ای بر خلاف آن باشد. و هر چه بر اساس دلالت زبان‌شناختی است، و در راستای تطبیق صورت گرفته و یا جری، بر اساس اصول زبان‌شناسی است، و یا روایت‌هایی که در صدد توجیه آیه‌ها و یا عدول از ظواهر و یافتن معنایی مناسب شأن و جایگاه آیات است، پذیرفته است، و آنچه خارج از اصول است، جایگاهی ندارد. با این وصف، جایگاه تأویل و تفسیر در زبان‌شناسی، یکی است و تفاوتی میان آن دو نیست؛ جز به آنچه در گذشته آمد. بطن و سرّ و تعبیرهایی از این دست، برای آموزه‌های تأویلی، هیچگاه به معنای بی‌ربط بودن «مؤول إلیه» با متن نیست. میان متن و تأویل همواره باید نسبت زبانی برقرار باشد. آنچه در این میان حایز توجه است این که اطلاعاتی در روایات تطبیقی و جری و اشاری وجود دارد که از سوی معصومان صادر شده و از این رو از ویژگی انحصاری برخوردار است، و یا دیگر تطبیق و جری‌ها متفاوت است. حاصل این که کلام خدا، ملاک داوری دیگر گفته‌ها است و دیگر گفته‌ها، ملاک داوری کتاب خدا و میزان سنجه آن و درستی‌ تأویل و تفسیرش نیست.

11. مهم‌تر از همه، خود روایات به لحاظ نظری، مسئله را حل کرده‌اند؛ چرا که روایت‌ها، «بطن» را «تأویل» دانسته‌اند و تأویل را در برابر تنزیل به کار برده‌اند. «تنزیل» را «ظهر» یعنی نزول آیات در باره مخاطبان و مورد نزول، و تأویل را جری آن آیه‌ها و تطبیقشان در باره غائبان معرفی کرده‌اند؛^۴ ظهره تنزیله و بطنه تأویله.^۵ گاهی تأویل آیه‌ای در تنزیل آن است، مانند آیه