طرح مسئله
یکی از روایات قابل تأمل در میراث عرفانی، روایت «أنا نقطة تحت الباء» منسوب به امیر المؤمنین علیه السلام است که در کتب و به ویژه در تفاسیری که گرایش عرفانی و یا گرایش فلسفی دارند، از جایگاه ویژهای برخوردار شده و تکنگاریهای متعددی از دیرباز در شرح روایت مذکور نگاشته شده است. این امور بر اهمیت این روایت افزوده است. بر این اساس، بررسی اعتبار این روایت ضروری مینماید؛ لیکن پیش از پرداختن به این موضوع، به جایگاه این روایت در میراث تفسیری و عرفانی امامیه اشاره می‌کنیم:
1. جایگاه روایت در آثار إمامیه
سید حیدر آملی در تفسیر المحیط الأعظم۱ و در آثار دیگرش بارها این روایت را از امیر المؤمنین علیه السلام نقل کرده است.۲ در منهج الصادقین۳ و تفاسیر متأخر نیز این روایت نقل شده است.۴ در آثار غیر تفسیری، رجب برسی (م813ق) این روایت را به صورت «أنا النقطة التی تحت الباء المبسوطة» از امیر المؤمنین علیه السلام نقل کرده است. میرداماد روایت مذکور را از آن حضرت نقل کرده۵ و ملاصدرا نیز این حدیث را شرح داده است.۶ در آثار دیگری این روایت به امیر المؤمنین علیه السلام منسوب شده است.۷
2. تکنگاری در شرح روایت مذکور
در شرح این روایت آثار متعددی نگاشته شده است؛ مانند کتب و رساله‌های زیر:
- سر النقطة التی تحت باء البسملة، نوشته علاء الدین سمنانی (م736ق) موجود در کتابخانه مجلس شورای اسلامی، به شماره 96/3.
- أسرار النقطة، نوشته میر سید علی بن شهاب الدین همدانی (م786ق).۸ نام دیگر آن
1.ر.ک: تفسیر المحیط الأعظم، ج۱، ص۲۱۱ و ۲۱۴؛ ج۲، ص۳۷۰، ۴۰۸ و ۴۱۳.
2.. المقدمات من نص النصوص، ص۳۱۰؛ جامع الأسرار، ص۴۱۱ و ۵۶۳؛ نقد النقود، ص۶۹۵ و ۷۰۰.
3.. تفسیر منهج الصادقین، ج۱، ص۲۳.
4.. ر.ک: تفسیر روح البیان، ج۱، ص۷؛ تفسیر الصراط المستقیم، ج۳، ص۱۱۷، ۱۱۸، ۱۵۷؛ حجة التفاسیر، ج۱، ص۴۲؛ تفسیر القرآن الکریم، ج۱، ص۱۶۱، ۱۶۹، ۱۷۱ و ۱۷۵؛ تفسیر أم الکتاب، ص۱۱۷ و ۲۰۷؛ مقتنیات الدرر، ج۱، ص۹.
5.جذوات و مواقیت، ص۱۸۹ - ۱۹۰.
6.الحکمة المتعالیة، ج۷، ص۳۲ – ۳۴؛ مفاتیحالغیب، ص۲۱ - ۲۴.
7.. ر.ک: شرح توحید الصدوق، ج۱، ص۶۳۶؛ ج۲، ص۱۳۲ و ۶۶۲؛ ج۳، ص۳۰۹؛ البراهین القاطعة، ج۳، ص۲۸۸؛ أسرار الحکم، ص۶۵۴؛ هادی المضلین، ص۲۰ و ۱۲۲؛ شرح الأسماء الحسنی، ص۵۲.
8.. الذریعة إلی تصانیف الشیعة، ج۲، ص۵۶؛ ج۷، ص۷۲.
