یک اشکال اساسی بر نقل به ‌معنا در الجامع الصغیر

همان طور که در مبانی نظری گفته شد، به تصریح عالمان درایه و حتی خود سیوطی، نقل به معنا پس از تدوین روایات در متون مکتوب مجاز نیست. بر این اساس، هر نوع نقل به معنا در الجامع الصغیر، حتی در صورتی که شرایط دیگر نقل به معنا را داشته باشد، مرجوح است و اگر به نقل به معنای نادرست انجامد، اشتباه است. مقایسه‌ای بین روش سیوطی و دو جامع روایی شیعی در این زمینه می‌تواند ضعف روش سیوطی را بهتر مشخص می‌کند.

مرحوم فیض کاشانی در کتاب الوافی نوشته است که ابتدا مقید هستم روایات الکافی را در هر باب بیاورم و بعد روایات التهذیب و الفقیه را در ذیل آن ذکر می‌کنم.^۱ وسائل الشیعه نیز تفاوت‌ در نقل‌ها را با دقت مشخص می‌کند و هرگز مانند سیوطی عمل نمی‌کند که روایتی را نقل کند و آن را به چند منبع استناد دهد که با یک یا چند و گاهی همه آن منابع تفاوت محتوایی (نقل به معنا) دارد؛ مثلاً می‌نویسد:

۰.رَوَاهُ الشَّیْخُ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَعْقُوبَ‏ مِثْلَهُ‏ وَ رَوَاهُ الْمُفِیدُ فِی الْمُقْنِعَةِ مُرْسَلاً مَعَ الزِّیَادَة.^۲

یعنی اضافه داشتن نقل مفید را مشخص می‌کند. همچنین این روایت را از الکافی نقل می‌کند:

عَنْ أَبِی‌عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیِّ، عَمَّنْ ذَکَرَهُ، عَنْ حَفْصِ بْنِ عُمَرَ، عَنْ سَالِمٍ، عَنْ أَبِی بَصِیرٍ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام قَالَ: مَنْ مَنَعَ قِیرَاطاً مِنَ الزَّکَاةِ فَلْیَمُتْ إِنْ شَاءَ یَهُودِیّاً أَوْ نَصْرَانِیّاً.

و در ذیل آن می‌نویسد:

۰.وَ رَوَاهُ الْبَرْقِیُّ فِی الْمَحَاسِنِ، عَنْ أَبِی بَصِیرٍ وَ رَوَاهُ الصَّدُوقُ فِی عِقَابِ الْأَعْمَالِ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ سَعْدٍ، عَنِ الْبَرْقِیِّ، عَنْ أَبِی بَصِیرٍ مِثْلَه‏.^۳

«خَصْمُهُمْ یَوْمَ القِیَامَةِ»، این عبارت را افزوده است که: «وَمَنْ کُنْتُ خَصْمَهُ خَصَمْتُهُ» و ثانیاً به جای تعبیر «وَ لَمْ یُعْطِ» تعبیر «وَ لَمْ یُوَفِّهِ» آمده است.^۱ روشن است که استیفاء با اعطاء مساوی نیست؛ زیرا اعطای اجر یعنی اجری را که طبق آن قرارداد شده پرداخت کند، اما استیفای اجر یعنی همان طور که از او کار کامل می‌طلبد، اجر او را هم کامل پرداخت کند که بسا حق او بیشتر از قرارداد باشد یا در اثنای عمل لازم شود کار بیشتری انجام دهد. بنا بر این، این نقل به معنا، به علت قرار دادن لفظ متباین معنوی با لفظ اصلی روایت، با معنای اصلی مساوی نیست.

4. صَوْتَانِ مَلْعُونَانِ فِی الدُّنْیَا وَالآخِرَةِ: مِزْمَارٌ عِنْدَ نِعْمَةٍ، وَ رَنَّةٌ عِنْدَ مُصِیبَةٍ.^۲

سیوطی این روایت را از مسند بزاز و مختار ضیاء نقل کرده است که در مسند بزار به همین شکل نقل شده است؛^۳ اما در مختار ضیاء به جای «رَنَّةٌ عِنْدَ مُصِیبَةٍ» چنین است:

۰.صَوْتُ اللَّعْنِ عِنْدَ الْمُصِیبَةِ.^۴

روشن است ناله با لعن تفاوت دارد؛ همان طور که از نظر رسول اکرم صلّی الله علیه وآله وسلّم، ناله به هنگام مصیبت بد نیست، بلکه گفتار نادرست بد است.^۵ و لعن و بدگویی از روزگار و اسباب و موجودات به هنگام مصیبت - که در آن زمان شایع بوده است - نکوهید است. بنا بر این، این نقل به معنا، به علت استفاده از واژه متباین معنوی با لفظ روایت، با معنای اصلی مساوی نیست.

خلاصه یافته‌های تحلیل محتوا

گونه‌های مختلف «تصحیف» و «نقل به معنا»ی نادرست، به شکل خلاصه در یافته‌های تحقیق در جدول شماره 4 بر حسب فراوانی هر گونه ارائه شده است.