این تحقیق می‌تواند در تحلیل آن کتاب هم مفید باشد.

2. گاهی اوقات، نقل به معنا به اقتضای معجم‌سازی صورت گرفته است؛ مانند این روایت که سیوطی آن را از حلیة ‌الاولیاء نقل کرده است:

۰.بَخِلَ النَّاسُ بِالسَّلَامِ.

و اصل آن چنین است:

۰.عَنْ أَنَسٍ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلّی الله علیه وآله وسلّم: «بَخِلَ النَّاسُ»، قَالُوا: یَا رَسُولَ اللَّهِ! بِمَ بَخِلَ النَّاسُ؟ قَالَ: «بِالسَّلَامِ».^۱

بنا بر این طبق نتایج این تحقیق می‌توان معاجم الفبایی روایی را در حد گمان‌هایی ارزیابی نمود.

3. این تحقیق توانسته است روش تحلیل محتوای کمّی را در پژوهش‌های حدیثی وارد کند و شایسته است خواننده‌ای که دغدغه روش‌شناسانه دارد، زمینه روشی در این تحقیق را نیز مورد توجه خاص قرار دهد.

کتابنامه

_ الأحادیث المختارة، ضیاء الدین مقدسی، بیروت: دار خضر للطباعة والنشر والتوزیع، چاپ سوم، 1420ق؛

_ اسباب اختلاف الحدیث، محمد احسانی‌فر لنگرودی، قم: سازمان چاپ و نشر مؤسسه علمی فرهنگی دار الحدیث، چاپ سوم، 1432ق.

_ الأمالی، محمد بن حسن طوسی، قم: دار الثقافة، چاپ اول، 1414ق.

_ بیان المختصر (شرح مختصر ابن الحاجب)، شمس الدین اصفهانی، السعودیة: دار المدنی، اول، 1406ق.

_ پیمایش در تحقیقات اجتماعی، واس، دی.ای، ترجمه: هوشنگ نایبی، تهران: نشر نی، دوازدهم، 1389ش.

_ تاریخ مدینة دمشق، علی بن حسن ابن عساکر، بیروت: دار الفکر، 1415ق.

_ تحقیق در علوم اجتماعی، ارل ببی، ترجمه: رضا فاضل، تهران: انتشارات سمت، چاپ پنجم، 1378ش.

به این معنا که نقل برقی عین این روایت است، اما نقل ثواب الاعمال عین این روایت نیست و شبیه آن است. آنچه در المحاسن، از ابی‌بصیر، از امام صادق علیه السّلام نقل شده دقیقاً همین است^۱ اما آنچه در ثواب الاعمال از ایشان نقل شده، چنین است:

۰.فِی رِوَایَةِ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام: مَنْ مَنَعَ الزَّکَاةَ فَلْیَمُتْ إِنْ شَاءَ یَهُودِیّاً أَوْ نَصْرَانِیّاً.^۲

یعنی تعبیر «قِیرَاطاً مِنَ» در این روایت وجود ندارد.

نتیجه‌

این تحقیق نشان داده است با خطای پنج درصد می‌توان گفت سیوطی در حدود نیمی از روایات کتاب الجامع الصغیر یعنی 49% را نقل به معنا کرده است. از میان این تعداد، 8%، یعنی پانزده مود را به شکل نادرست نقل به معنا کرده است و 92% را به شکل درست نقل به معنا کرده است.

همچنین با خطای پنج درصد می‌توان گفت در کل کتاب، حدود 83/0% (هشتاد و سه صدم درصد)، یعنی کمتر از یک درصد تصحیف وجود دارد که این میزان از تصحیف، قابل اعتنا نیست و امری طبیعی به نظر می‌رسد؛ به ویژه با وضعیت دست‌نویسی در روزگار کهن.

بنا بر این یافته‌ها، کتاب الجامع الصغیر دارای حجم بالایی از نقل به معنا است، اما خوشبختانه «نقل به معنا»ی نادرست در آن کم و تصحیف کمتر است؛ گر چه همین اندک از نقل به معنای نادرست نیز از یک جامع روایی آن هم از روایت‌شناسی چون سیوطی - که خود عالم به قواعد نقل حدیث است - قابل قبول نیست. اشکال مهم دیگری که بر او وارد است، این است که در مبانی نظری گفته شد که پس از تدوین جوامع روایی، نقل به معنا مطلقاً مجاز نیست و با پذیرش این مبنا، اشکال بسیار مهمی بر این کتاب وارد خواهد شد؛ زیرا ایشان تقریباً نیمی از روایات را نقل به معنا کرده است.

در هر صورت، توصیه می‌شود محققان در استفاده از این منبع احتیاط کرده و مصادر اولیه را مورد بازبینی قرار دهند و به نقل ایشان اکتفا ننمایند.

سه نتیجه ضمنی نیز در این تحقیق حاصل شده است:

1. از آن‌جا که کتاب الجامع الصغیر برگرفته از کتاب الجامع ‌الکبیر سیوطی است، نتایج