صور خیالی از آنها پدید می‌آورد که عین خوشان است. پس وقتی که انسان می‌میرد و نفس از بدن مفارقت می‌کند، چون عالِم به ذات خود است، پس ذات خود را که از دنیا مفارقت کرده، تخیل می‌کند و خود را عین انسانی که در قبر باشد توهّم می‌کند و بدن خود را مقبور می‌یابد و بر سبیل عقوبات حسیّ که در شریعت آمده، الم‌هایی را ادراک می‌کند و این عذاب قبر است. اگر انسان سعید باشد، ذاتش را صورت‌های مناسب - که به آن وعده داده شده از بهشت و حور و باغ و... - می‌یابد.^۱ ملاصدرا سخن رسول اکرم صلّی الله علیه وآله وسلّم «القبر روضة من ریاض الجنة، أو حفرة من حفر النیران» را به همین صورت‌های خیالی که نفس پس از مرگ می‌سازد، تأویل کرده و بیان می‌کند:

مراد از این حدیث بهشت و جهنم اخروی نیست، بلکه صورت‌هایی است که نفوس بر اساس اعمال خود توهّم کرده و پس از مرگ ادراک می‌کنند.^۲

ج) تأویل روایات مربوط به معاد

صدرالمتألهین بر اساس هندسه فکری خاص خود، طرح نوینی را نیز در معاد جسمانی ارائه می‌دهد و در کتاب‌های الاسفار الاربعه، مبدأ و معاد و مفاتیح الغیب، پس از بیان پیچیدگی بحث معاد، برای رفع شبهات معاد جسمانی، با طرح اصول یازده‌گانه عقلی، نوع خاصی از معاد جسمانی را ترسیم می‌کند و به رفع شبهه از آن می‌پردازد. صدرا عقیده دارد که نفس بر طبق اعمال خود در دنیا، صورتی را در آخرت برای خود اختراع می‌کند که با آن صورت محشور می‌شود. این صورت، جسم لطیفی است که طول و عرض و عمق دارد، ولی ماده و عنصر ندارد؛ یعنی مطابق حرکت جوهری، انسان پس از مرگ نیز حرکت کمالی خود را ادامه می‌دهد تا این که به حالت نیمه مجردی می‌رسد. در این حالت، بدن انسان، نه ماده است و نه مجرد، و در این زمان است که انسان شایستگی رستاخیز و قیامت را پیدا می‌کند و پس از برپایی قیامت، از آنجایی که نفس انسان، در دنیا ملکات و مکتسباتی را تحصیل کرده، به واسطه همان ملکات، جسم لطیف غیر قابل رؤیتی ایجاد می‌کند که همانند بدن دنیایی او است، ولی ماده ندارد. این جسم، لذّت و الم و بهشت و جهنم را خودش به وجود می‌آورد و اختراع می‌کند.

بنا بر این در قیامت، جسم مادی دنیوی وجود ندارد؛ چون اگر جسم مادی باشد، زوال هم ​

و صورت عقلی‌اش کامل گردید، به حسب جِبِلّیّت - که مفطور در آن است - در امر بدن سست شده و از بدن بی‌نیاز می‌گردد و تعلق خود را از آن قطع کرده و پوسته و قشر کلفت مادی را - که بدن ظاهر است - می‌شکافد و از آن خارج می‌شود و در این هنگام است که مرگ فرا می‌رسد.^۱ از این رو، آنچه که اطبا توهم کردند که مرگ به دلیل فنای قوای جسمانی عارض می‌شود، صحیح نیست؛ هر چند نفس، جوهری مجرد است که در تأثیر و تأثر مادی است.^۲ صدرا طریقه انبیا و اولیا و عقلا را شاهد این مطلب آورده و با استناد به برخی از روایات، آنها را تأویل کرده و بیان می‌کند که از شواهد این مدعا این است که انبیا و اولیا برای درک لذت‌های آخرت، مشاعر و حواس دنیا را ترک نموده و با موت ارادی، از دنیا قطع تعلق نمودند؛ چنان که حدیث پیامبراکرم صلّی الله علیه وآله وسلّم به این موضوع اشاره دارد که فرمودند: «موتوا قبل ان تموتو»؛ یعنی حواس را از احساس معطل گردانید و حواس دنیا را ترک کنید تا آن که مشاعر ادراک امور آخرت، پیش از موت طبیعی بر شما متفتح گردد؛^۳ همچنین، انبیا و اولیا و عقلا، همیشه در پی زهد و تقوا و اعراض از دنیا و اقبال به آخرت بوده‌اند؛ چنان که قول رسول اکرم صلّی الله علیه وآله وسلّم: «إنکم تردون علی الحوض» به همین موضوع اشاره دارد، و آنچه که دلالت دارد اهل بیت علیهم السّلام بر این رأی بودند، این که اجساد خود را از روی اختیار و رضا به کشتن دادند، برای این که تحت حکم یزید نروند و بر طعن و ضرب و عطش صبر کردند تا نفوسشان از اجسادشان مفارقت کند و به سوی ملکوت آسمان رود و آنچه دلالت دارد که فلاسفه و حکما بر این رأی بودند، عمل سقراط است که جسد خود را به تناول سمّ تسلیم کرد.^۴ بنا بر این، چنان که مشاهده می‌شود، ملاصدرا برخی احادیث و حوادث تاریخی را طوری تأویل می‌کند که به عنوان شاهد سخن خود در خصوص چگونگی وقوع مرگ بوده و با مبانی فکری وی سازگاری داشته باشد.

ملاصدرا این دیدگاه را در خصوص احوال قبر چنین ادامه می‌دهد که حضور نفوس در اجساد، در حقیقت به منزله جنین در رحم است و مرگ، ولادت معنوی است و ملک الموت، قابله ارواح و نفوس در این ولادت است و قبر، مهد نفوس برای ادامه تربیت نفوس ناقص الحیات است و نفوس، مادامی که برای حیات اخروی تام و کامل نشدند، مقبور خواهند ماند. از طرفی چون نفس، به ذات خود یا به قوه خیالی ذاتی، امور جسمانی را ادراک می‌کند، ​