صور است و این قدرت، اوسع و اکمل است از قدرت بر ایجاد از خارج حس.^۱

صدرالمتألهین در بیان تفاوت صورت‌های ایجاد شده توسط نفس در دنیا، پس از مرگ و در عالم آخرت، نیز این چنین بیان می‌کند که، بین آنچه نائم در خواب می‌بیند با آنچه مقبور در قبر می‌بیند و آنچه محشور در حشر می‌بیند فرق است، زیرا مظهر این صور جسمانیّه، قوّه خیالیّه است که به منزله باصره نفس است که گاهی اشیاء را عیناً می‌بیند و گاهی ذهناً تخیّل می‌کند^۲ و حدیث رسول صلّی الله علیه وآله وسلّم «الناس نیام، فإذا ماتوا انتبهوا» دلیلی بر تفاوت این صورت هاست؛ زیرا این حدیث نشان می‌دهد، صورت‌های واقعه در آخرت عینی اند و در قوه وجود و تاثیر، اشدّ از صورت‌های درخواب هستند و نسبت نشئه ثانی به این نشئه، مثل نسبت انتباه است به نوم؛^۳ یعنی وضعیت اشباح اخرویّه متفاوت بوده و از باب لذّت و الم، اشدّ و ابقا هستند چنان که، آتش دنیایی از جمله آثار آتش اخروی است و یا این که عین آن است که تنزل پیدا کرده، و در قوّه و تاثیر، ضعیف‌تر است چنان که در اخبار وارد شده «أن هذه النار الدنیاویة من نار جهنم، غسلت بسبعین ماء ثم نزلت» این نار که در دنیا وارد شده از نار جهنم است که به هفتاد آب شسته شده و فرود آمده است و نور را همچنان با نار قیاس کن تا نعیم آخرت بر تو معلوم گردد.^۴

قابل ذکر است که، ملاصدرا با وجود دیدگاه‌های فوق درخصوص معاد جسمانی، و استناد به روایات و تأویل آنها، برای آنکه مناقشه‌ای در اعتقاد عامه مردم به معاد به وجود نیاید، دیدگاه توده مردم درخصوص معاد را تأیید می‌کند و می‌نویسد:

وجود بهشت و جهنم و دیگر احوال آخرت، همان گونه که توده‌های عوام می‌فهمند و فهم‌ها به آن می‌رسد، حق و مطابق واقع است، به حسب همان اعتقاد یقینی که به آن است.^۵

چ) حدوث عالم

ملاصدرا در خصوص حدوث عالم، با نقل حدیث از امیرالمؤمنین علیه السّلام «الدنیا دار زوال و لا انتقال»، ضمن پایبندی بر ظاهر معانی الفاظ، معتقد است حدوث عالم - همان گونه که در ظواهر کتاب الهی و احادیث هویدا است - ​

هست، ولی اگر با جسمی باشد که نفس اختراع کرده، چون نفس باقی و ثابت است، آن جسم هم زوال و فنا نخواهد داشت و علت این که در آیات قرآن کریم، لذّات و آلام، از قبیل امور جسمانی بیان شده، برای این است که می‌خواهد بیان کند، چیزهایی که از ناحیه نفس و فعالیت‌های او پدید می‌آید، هیچ گونه تفاوتی با موجودات دنیوی ندارد.^۱

سپس ملاصدرا برای رفع شبهه از آیات و روایاتی که دلالت بر این دارد که عین بدن اخروی باز می‌گردد، بیان می‌کند، این تشابه از حیثیت صورت است نه از حیث ماده، زیرا تمامیت شئ به صورت است نه به ماده، و دلیل این سخن روایات است چنان که روایت شده «أن ضرس الکافر مثل جبل أحد» دندان کافر مثل کوه احد خواهد بود، که مراد از این تشبیه، شکل و مقدار نیست بلکه از حیث ذات و صورت است.^۲ صدرا همچنین احادیث دیگر معادی را، در راستای دیدگاه خود چنین تأویل می‌کند که، احادیثی که از رسول خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم روایت شده مبنی بر این که، مردم در قیامت بر وجوه مختلف محشور می‌گردند، منظور صورتی است که مناسب هیئات مختلفی است که نفس اختراع می‌کند، و یا مرویات دیگری از رسول خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم که بیان می‌کند، چنان که زندگانی می‌کنید می‌میرید و چنان که می‌میرید مبعوث می‌شوید، یا این که برخی محشور می‌گردند به صورتی که صورت خنازیر است، و یا این که کسی که در افعال نماز مخالفت امام نماید، محشور می‌گردد در حالی که سرش سر حمار باشد، چون در مخالفت، خریّت است و به حالت خریّت زندگی کرده، به صورت حمار محشور می‌گردد، مراد همه این احادیث این است که نفوس انسانیّه ناقصه در علم و عمل، در نشات آخرت، بر صورت حیوانات مختلف که نفس به حسب مناسبت خُلقی که در دنیا بر او غلبه داشته، اختراع کرده معبوث می‌گردند و نفوس متوسطه نیز، بر صورت حسنه‌ای که با اخلاق آنها در دنیا مناسبت داشته، محشور می‌گردند، اما نفوس انسانیّه کامله، از ابدان، چه دنیای و چه مثالی، خلاص خواهند بود.^۳

صدرالمتألهین در اثبات چگونگی اختراع صورت‌های اخروی بر اساس اعمال دنیوی، به حدیث «إن فی الجنة سوقاً یباع فیه الصورة» استناد کرده و آن را اشاره به چگونگی اختراع صور، در آخرت می‌داند و حدیث را این گونه تأویل می‌کند:

«سوق» در این حدیث، عبارت است از لطف الهی که منبع قدرت برای اختراع ​