33
فصلنامه علمی - پژوهشی علوم حدیث شماره78

«مطالعات خاورشناسی» را می‌توان، با نیم‌نگاهی به هندسه دانش‌های حدیثی در بین فریقین و نیز بررسی فراوانی عناوین و موضوعات فعالیت‌های نوشتاری _ تحقیقاتی غربیان در حدیث شیعه امامیه، در پنج دسته ذیل طبقه‌بندی کرد: الف) کلیات حدیث، ب) تاریخ حدیث، ج) فقه الحدیث، ح) منابع حدیث، خ) مطالعات رجالی و سندی حدیث.۱

ویژگی مرزگذاری فوق در این است که هر پژوهشی در ذیل دسته‌ای مستقل جای گرفته، طبقه‌بندی و عنوان‌دهی به پژوهش‌ها در آن راحت‌تر انجام می‌شود؛ به عنوان نمونه، اگر فعالیتی را در دسته اول، یعنی کلیات قرار می‌دهیم، به این معنا است که این اثر به گونه‌ای جامع، و فرای دسته‌بندی موضوعی دانش‌های حدیثی، به حدیث شیعه پرداخته است و از این رو، در زمره گروه دیگری به صورت خاص قرار نخواهد گرفت. به عبارت بهتر، همان طور که پیش از این در مزایای این روش گفته شد، معضل هم‌پوشانی تا اندازه بسیار زیادی برطرف شده است.

2 - 1. کلیات حدیث

منظورمان از «کلیات حدیث»، آن دست از نوشته‌هایی است که فرای مرزبندی‌های موضوعی در دانش‌های حدیثی و صرف‌نظر از شاخه‌بندی فنون حدیث در نگاه فریقین، به مطالعه، بررسی و تحلیل حدیث شیعه پرداخته‌اند. این آثار علاوه بر شاخصه «جامعیت»، دو ویژگی «تحلیلی» و «انتقادی» را نیز در خور دارند؛ برای نمونه، آثاری که به صورت کلی بر چیستی، چرایی و چگونگی شکل‌گیری حدیث و نیز مباحثی در باره ضرورت، پیشینه و اهداف مطالعات حدیثی شیعه امامیه می‌پردازند، ذیل این بخش قرار می‌گیرند. بدیهی است که برخی از آنها در ارزیابی، تحلیل و نقد بر برخی دیگر پیشی گرفته. از این رو، در این میان، شاخص‌تر و اثرگذارتر بوده‌اند.

به لحاظ روشی، در پژوهش‌هایی که خاورشناسان به «کلیات حدیث» امامیه می‌پردازند، از روش علّی (روشی که پژوهش‌گر همه متغیرها، عوامل اصلی و زمینه‌ساز و همه متغیرها و عوامل بازدارنده از آن را شناسایی و میزان هر یک مورد ارزیابی و تحلیل قرار می‌گیرد)۲ و با رویکرد نقد و تحلیل بهره گرفته شده است. می‌توان گفت که نویسنده با ترکیب این روش با

1.. توضیح و تبیین هر کدام در ابتدای هر بخش خواهد آمد.

2.. روش تحقیق در علوم اسلامی، ص۶۵.


فصلنامه علمی - پژوهشی علوم حدیث شماره78
32

در دایرة المعارف‌ها، که برخی از آنها در یک ستون یا کمتر به مطلبی اشاره داشته‌اند (مانند معرفی کتب اربعه شیعه، رجال شیعی، نویسندگان مهم شیعی و...)، تا جایی مورد توجه بوده‌اند که مطلب نقد، تازه‌ یا مهمی در آنها دیده شده باشد.

نکته 4: از بین نویسندگان ایرانی که به تحقیق و تفحص در حدیث شیعه می‌پردازند، تنها کسانی که دارای پژوهش‌های اثرگذاری در این حوزه هستد، انتخاب شده‌اند. عنوان کردن نام ایشان در جمع خاورشناسان، به این جهت است که نگاه این افراد فراشیعی و در اقلیم و به سبک و سیاق پژوهش‌های غرب منعکس شده، ضمن آن که تحقیقات صورت گرفته توسط ایشان از نظر غربیان، شاخص و از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. البته پژوهش‌های دیگری نیز از ایرانیان و غیرایرانیانِ شیعی در موضوع شیعه به صورت عام و در برخی موارد حدیث شیعه به صورت خاص انجام شده، که در اینجا از ذکر نام آنان صرف‌نظر کرده، بیش از همه تمرکز اصلی خود را بر فعالیت‌ غربیان گذاشته‌ایم.

نکته 5: در تمامی بخش‌ها سعی شده نسخه اصلی اثر مورد استناد باشد، ضمن آن‌ که، ترتیب بحث این ‌گونه خواهد بود که آثار در دسته‌بندی‌های چندگانه، به ترتیب الفبای حرف اول نویسندگان شناسایی و فهرست می‌شوند و در پایان نیز نتیجه‌گیری صورت خواهد گرفت.

نکته 6: در هر بخش، به روش عمده به کار رفته در تحقیقات آن بخش نیز اشاره خواهد شد؛ به عبارت دیگر، نگاهی به «روش‌شناسی» آثار نیز خواهیم داشت.۱

از مجموع جست و جوها، تحقیقات میدانی و مشورت‌های صورت گرفته با متخصصان،۲ چنین می‌نماید که پژوهش‌های انجام شده در باره «حدیث شیعه امامیه» در

1.. شناخت روش و نمایاندن رویکردها به این معنا نیست که تمامی آثار خاورشناسان دارای روشی منظم بوده است و به صورت قطع می‌توان روش آنها را تشخیص داد؛ زیرا در موارد متعددی تناقض‌های روشی و عدم پایبندی به آن و یا بهره‌گیری از روش‌های ترکیبی ناقص روشن و معلوم است که در نتیجه، پیامدهای خاص خود را دارد. همچنین، «روش‌شناسی» آمده به این معنا نیست که مطالعات انجام شده فقط در یکی از روش‌های نام برده، در هر دسته صورت گرفته است، بلکه این برآیند، به صورت تقریبی و در مجموعِ آثار دیده شده است؛ ضمن آن‌که نباید از نظر دور داشت که در بسیاری از پژوهش‌ها، به ویژه پژوهش‌هایی از جنس حدیثی، ممکن است در برخی موارد، از تلفیق چند روش با یکدیگر بهره برده شود (ر.ک: روش تحقیق با تکیه بر حوزۀ علوم قرآن و حدیث، فصل سوم: روش‌شناسی).

2.. مشورت با اساتید این حوزه در داخل و خارج از کشور یکی از بخش‌های کاری این پژوهش بوده است؛ برای نمونه، از بین خاورشناسان، اساتیدی چون جاناتان براون (استادیار گروه مطالعات اسلام و تفاهم اسلامی مسیحی در آمریکا)، مارکو شولِر (استاد مطالعات عربی و شیعی در دانشگاه مونستر آلمان)، لیاقت تکیم (استاد مطالعات شیعی دانشگاه در کانادا) و لولکر (استاد راهنمای بنده در فرصت مطالعاتی دانشگاه وین) و از میان اساتید ایرانی، سید محمد کاظم طباطبایی، علی راد (استاد مطالعات خاورشناسی و استاد راهنمای این مقاله) و محمد حسن زمانی (استاد حوزه و پژوهش‌گر مطالعات استشراقی) از جملۀ کسانی‌اند که در این تقسیم‌گذاری از نظراتشان سود جسته‌ایم.

  • نام منبع :
    فصلنامه علمی - پژوهشی علوم حدیث شماره78
    تاريخ انتشار :
    1394
تعداد بازدید : 14143
صفحه از 186
پرینت  ارسال به