به اصل می‌داند:

۰.التَّأْوِیلُ‏ الرجوع إلی الأصل‏ و ذلک هو رَدُّ الشی‏ءِ إلی الغَایةِ المُرَادةِ منه قولاً کان أَو فعلاً.^۱

ابن منظور نیز در لسان العرب همین معنا را می‌آورد:

۰.الأَوْلُ‏ الرجوع آلَ‏ یؤُولُ‏ أَی رجع و عاد.^۲

قرشی در قاموس قرآن، تأْویل را واقع و خارج یک عمل و یک خبر می‌داند که گاهی به صورت علّت غایی و نتیجه و گاهی به صورت وقوع خارجی متجلّی شده و به عمل و خبر برمی‌گردد.^۳

چنان که مشاهده می‌شود، این واژه در آثار لغویون، اندکی با ابهام توضیح داده شده است و به معانی مختلفی همچون رجوع و بازگشت، تفسیر، عاقبت یک چیز، ابتدا، پایان و... آمده است که در نگاه اول به نظر می‌رسد چند معنای متضاد برای آن ذکر شده، ولی می‌توان این معانی را چنین جمع‌بندی کرد و در حالی که هیچ یک از معانی فوق به تنهایی مفهوم تأویل نیست، همه این معانی را نیز شامل می‌شود؛ یعنی تأویل، حقیقتی است که نهایت یک امر و مراد و مقصود اصلی مشخص می‌شود. از این رو، تفسیر نیز، به نوعی معنای تأویل را در بر خواهد داشت؛ چون مراد و آخرکلام به گونه‌ای توضیح داده می‌شود که منظور اول بیان می‌گردد. بنا بر این، معنای تأویل، مجموع معانی اول، آخر، عاقبت، تفسیر و... است؛ به گونه‌ای که مراد و مقصود اصلی مشخص گردد.

تأویل در اصطلاح

مسئلة تأویل، در ابتدا به عنوان یکی از مباحث علوم قرآنی و با هدف بررسی مفهوم «تأویلِ قرآن» مورد بحث و مناقشه قرار گرفته و سپس کاربرد آن در حوزه‌های مختلف گسترش یافته و موجب بروز تعاریف اصطلاحی مختلف شده است؛ چنان که برخی به دنبال لغت‌شناسان، دو واژه تأویل و تفسیر را مترادف خوانده و عقیده دارند که تأویل به معنای تفسیر است و برای کشف، ایضاح و رفع ابهام از الفاظ صورت می‌گیرد.^۴ برخی دیگر تأویل را برداشت مرجوح و مخالف ظاهر می‌دانند که برای بیان مراد و مقصود حقیقی بیان ​

است، تا آنجا که برخی ظاهرگرایان به طور کلی تأویل را رد کرده و برخی تأویل‌گرایان افراطی، قایل به تأویل همه متون دینی شدند و گروهی نیز در این امر توقف نمودند.

ملاصدرا به عنوان فیلسوفی مسلمان که از یک سو به اصالت و اعتبار منابع دینی ملتزم است و از سوی دیگر، هیچ مسئله‌ای را بدون دلیل عقلی و برهان فلسفی نمی‌پذیرد، دغدغه حل معضلات فلسفی و کلامی و رفع تعارض ظاهری متون دینی با مبانی عقلی را داشته و تلاش می‌کند، تبیینی از متون دینی ارائه نماید که با دلایل عقلی ناسازگاری نداشته باشد تا بدین وسیله، هم جانب دین را نگه داشته، و هم سخنی بر خلاف مبانی عقلی و فلسفی بیان نکرده باشد.

بر همین مبنا، ملاصدرا برای تلفیق نقل با براهین عقلی و فلسفی، سعی می‌کند معارف حق را به نحو اعلی و اتم با براهین و مبانی عقلی وفق داده و مضامین و حقایق متون دینی را به صورت برهان درآورد و در این راه، ناگزیر به تأویل برخی از آیات و روایات می‌پردازد که این پژوهش به بررسی مفهوم، نحوه و چگونگی تأویل احادیث در مکتب عقلی ملاصدرا می‌پردازد که با توجه به بدیع بودن موضوع پژوهش و عدم وجود سابقه تحقیق در خصوص تأویل احادیث در مکتب ملاصدرا و ابعاد این موضوع، ابتدا پس از بیان معنای تأویل، دیدگاه ملاصدرا تبیین خواهد شد.

تأویل در لغت

واژه «تأویل» بر وزن «تفعیل» و از مادّه «اَوْل» به معنای رجوع و بازگشت است که در کتب لغوی، معانی مختلفی برای آن آمده است؛ چنان که فراهیدی و ابن عباد تأویل کلام را به معنای تفسیر آن دانسته‌اند:

۰.التَّأْوِیلُ‏، تَفْسِیرُ الکَلَامِ الذی تَخْتَلِفُ مَعَانِیه.^۱

ابن فارِس برای ریشه تأویل دو معنا بیان کرده که به معنای آغاز یک چیز و پایان آن است و فعل آلَ یَؤُول به معنای «رَجَعَ» (معنای دوم) یعنی بازگشت می‌داند:

۰.ابتداء الأمر و انتهاؤه و آلَ‏ یؤُول‏ أی رجع، تأویل‏ الکلام، هو عاقبتُهُ و ما یؤُولُ‏ إلیه.^۲

لغوی‌های دیگری چون راغب اصفهانی در مفردات الفاظ القرآن، تأویل را به معنای رجوع ​