مشرق‌زمین می‌نگارند، فصلی را هم بر نقد و بررسی آثار خود گشوده‌اند؛ به این معنا که آثار شرق‌شناسان توسط هم‌قطارانشان مورد بررسی، نقد و گاهی انتقاد هم قرار گرفته است. در مقوله حدیث‌شیعه پژوهی، به موارد بسیاری برمی‌خوریم که خاورشناسی سعی در ردّ یا اثبات نظر خاورشناسی دیگر را داشته، به کتاب یا اثر او استناد می‌کند. یا در برخی موارد، مبحثی مستقل در باب یک اثر استشراقی گشوده است. این مورد بیش از پیش در مورد آثار شاخص و مهم آنان، به ویژه در بخش نقد و بررسی^۱ مجلات، مقدمه کتب و مقالات، و یا بخش پیشنهادات بیشتر برای مطالعه مشاهده می‌شود.

نیز «پژوهش‌هایی که به صورت گذرا بر حدیث شیعه نظر داشته‌اند» (پژوهش‌های حدیثی عام با نیم‌نگاهی به حدیث شیعه)، از دیگر دسته‌هایی است که می‌توان به آنها اشاره کرد. در این بخش، آن دسته از پژوهش‌هایی که بعضاً در لا به لای نوشته خود از حدیث شیعه یاد کرده و به آن اشارتی داشته‌اند، مورد نظرند.

این آثار برای استناد مطالب و یا در مقام مقایسه و ذکر مثال، به برخی از روایات شیعه رجوع کرده، نظر انتقادی یا استدلالی خود را بیان کرده‌اند. البته بسیاری مقالات دیگر هم وجود دارند که به صورت بسیار مختصر و گذرا به حدیث شیعه نظر دارند، اما حجم مطلب مورد اشاره در آنها آنقدر کم است که فهرست نمودن آنها سخت و بی‌مورد خواهد بود و از این رو، تنها آن دسته از آثاری که در مقام مقایسه، استناد و استدلال، بخشی از پژوهش خود را به حدیث شیعه دوخته‌اند، مورد نظر این قسمت‌اند.

«منبع‌شناسی»های انجام شده توسط خاورشناسان نیز در این موضوع، دیگر گونه‌ای است که خود حائز اهمیت و مطالعه است. این دسته از تحقیقات به مأخذشناسی و کتاب‌شناسی تحقیقات غربیان در شیعه و حدیث به صورت عام و حدیث شیعه به صورت خاص اشاره دارند. یکی از مهم‌ترین منابع در شناسایی آثار تولید شده غربیان در حدیث شیعه، رجوع به منبع‌شناسی‌هایی است که گاه توسط برخی از خاورشناسان جمع‌آوری شده است. همچنین برخی از آنان در پایان کتب یا مقالات خود، در بخشی به عنوان پیشنهادها برای مطالعه بیشتر، برخی از نوشته‌ها را معرفی کرده‌اند؛ برای نمونه، آن چنان که پیش از این آمد، جاناتان براون در پایان فصل حدیث شیعه در کتاب حدیث، میراث محمد در قرون وسطی و دنیای مدرنخود، مهم‌ترین و شاخص‌ترین آثار این حوزه را برشمرده است. همچنین منبع‌شناسی خوبی در پایان بخش‌های مختلف کتاب تشیع از هاینز هام ذکر شده است.

اِتان کُلبرگ، «یک اسناد غیر معمول شیعی»، 1975م.

8. Kohlberg, Etan. "A'mash Abū Mohammad Solaiman Ben Mehran”, in Iranica, 1985.

اِتان کُلبرگ، «أعمش أبو محمد سلیمان‌بن مهران»، 1985م.

9. Kohlberg, Etan. "Fazl b. Sadan Nīsapūrī Azdī, Abū Mohammad”, 1999, in Iranica.

اِتان کُلبرگ، «فضل ‌بن شاذان نیشابوری ازدی، ابومحمد»، 1999م.

10. Sindawi Khalie. "Mitham B. Yaya Al-Tammar: An Important Figure In Early Shi‘ism”, Al-Qantara, Jul 2008, vol. 29(2), pp.269-291.

خالیه سینداوی، «میثم‌ بن یحیی التمار: یک شخصیت مهم در شیعه نخستین»، 2008م.

11. Takim LN. "The Origins and Evaluations of Hadith Transmitters in Shi'i Biographical Literature”, The American Journal of Islamic Social Sciences, fall 2007, vol. 24(2), pp. 26–49.

لیاقت تکیم، «منابع و ارزیابی‌های ناقلان حدیث در کتب رجالی شیعه»، 2007م.

12. Sadeghi, Behnam. "The traveling tradition test: a method for dating traditions”, Der Islam, July 2009, vol.85(1), pp.203-243.

بهنام صادقی (استاد دانشگاه استنفورد)، «بررسی حدیث سفر: روشی برای تاریخ‌گذاری روایات»، 2009م.

2 - 6. مطالعات مرتبط

بخش‌های دیگری با عناوین «عقاید» و نیز موضوع «روایات تفسیری» را نیز می‌توان به این تقسیم‌بندی اضافه کرد، همچنان که در دسته‌بندی صورت‌گرفته بدان اشاره شد؛^۱ اما با توجه به این که تحقیقات این دو بخش بیشتر به مباحث «فقه‌الحدیثی» توجه داشته است، از این رو، ذکر آنها در دسته‌های مجزا را اطاله بی‌مورد بحث دانسته، به دلیل آمیخته بودن مباحث این دو بخش با هر کدام از بخش‌های پنج‌گانه فوق، نهادن آنها در گروهی مستقل را شایسته ندیده، به این مرزبندی اکتفا کردیم. شایان توجه آن که موضوعات عقیدی شیعی بیشترین سهم پژوهش‌های غربیان را به خود اختصاص داده و برشماری آثار آنان دشوارتر از دیگر مباحث می‌نماید؛ برای نمونه، تمامی آثاری که به امام مهدی عجّل الله تعالی فرجه الشّریف و عقیده انتظار مرتبط می‌شوند، بدون شک در خود مباحث حدیثی، آن هم از جنس امامی را خواهند داشت، و یا مباحث مرتبط با فرقی چون غالیان و واقفه و... نیز از این جنس خواهند بود.

مبحث «نقد خود بر خود» یا «خود انتقادی» نیز یکی از مباحثی است که کمتر مورد توجه پژوهش‌های مرتبط با آثار خاورشناسان بوده است. خاورشناسان در کنار آثاری که بر