63
فصلنامه علمی - پژوهشی علوم حدیث شماره78

مانند شُکر، محَبت، حیا، عقل، علم (به ترتیب در برابر: سپاس، مهر یا دوستی، شرم، خِرد، و دانش) از این قبیل کلمات هستند.۱

تأثیرپذیری فارسی از عربی چندان گستره عریضی دارد که برخی پژوهشگران در باره آن پژوهش‌های مستقل و دراز‌دامنی ارائه نموده‌اند که البته کاری بجا و شایسته است.۲ گفتنی است بحث فارسی‌زدگی در واقع یکی از فروع همین بحث کلان «عربی در فارسی» است.

این واقعیت را نیز نمی‌توان منکر شد که این بحث با شاخه‌ای از مطالعات زبانی در میراث کهن - که با عناوین «معرب و دخیل» خوانده می‌شود - در پیوند است؛ زیرا چنان که در ادامه خواهیم گفت پاره‌ای از واژگان آسیب‌زا منشأ فارسی دارند.

قلمرو تحقیق

پسوند «زدگی» در ترکیباتی چون غرب‌زدگی، مدرک‌زدگی، سرمازدگی و نیز فارسی‌زدگی ناظر به حالتی نامطلوب و حاکی از نوعی تأثیرپذیری منفی و خروج از هنجار است. فارسی‌زدگی در ترجمه نیز به معنای تبادر ناخواسته معنای فارسی به ذهن مترجم و غفلت از معنای صحیح واژه در حین ترجمه متون دینی است. در واقع، در این بحث تأثیر منفی فارسی امروز بر ذهن مترجم نهج البلاغه بررسی می‌شود.

منظور از آسیب «فارسی‌زدگی» کلیه انحرافات معنایی است که هنگام ترجمه به فارسی، ممکن است از رهگذر فارسی‌دانی مترجم، گریبان‌گیر او شود. بنا بر این، هر گونه تأثیر منفی فارسی‌دانی در فرایند ترجمه قرآن و حدیث ذیل بحث «فارسی‌زدگی» قابل طرح است و با این موضوع ارتباط مستقیم دارد. با این حال، موضوع این پژوهش بیشتر آن دسته از واژگانی است که در هر دو زبان فارسی و عربی حضور دارند، ولی معنایشان یکسان نیست. از آن‌ جا که تعبیر «مشترک»۳ ناظر به اصطلاح خاصی در سنت معناشناسی اسلامی است که با بحث ما ارتباطی ندارد، ما از نهادن این عنوان بر مشترکات آسیب‌زای مورد بحث خودداری کردیم و به جای آن تعبیر «کلمات فاعربی» را، دست‌کم تا پیدا شدن اصطلاحی بهتر، به کار می‌بریم.

1.. آسیب‌شناسی حدیث، ص۱۶۶.

2.. در این خصوص این منابع، از باب نمونه، یادکردنی است: چالش میان فارسی و عربی، نوشته آذرتاش آذرنوش؛ عربی در فارسی، نگاشته خسرو فرشیدورد و نیز برخی آثار محمد محمدی ملایری همچون: تاریخ و فرهنگ ایران در دوران انتقال از عصرساسانی به عصر اسلامی.

3.. در سنت زبان‌شناسی اسلامی به واژگان «چند معنا» مشترک، و به پدیده «چند معنایی» اشتراک لفظی گفته می‌شود.


فصلنامه علمی - پژوهشی علوم حدیث شماره78
62

صدر اسلام و انبوه واژگان فارسی و عربی شده است که از وام‌گیری و وام‌دهی مفصل میان این دو زبان خبر می‌دهد. این داد و ستد گسترده واژگانی نتیجه طبیعی داد و ستدهای تجاری و فرهنگی میان این دو قوم و آمد و شدهای بازرگانی و سیاسی میان آنها است که طی سده‌های گوناگون باعث راهیابی واژگان هر کدام در دیگری شده و نوعی دیالوگ فرهنگی را آفریده است.

پس از ورود اسلام به ایران این رابطه شکل دیگری گرفت. از یک سو، حجم عظیمی از اصطلاحات اداری و سیاسی و واژگان مربوط به صنعت به ویژه در دوره عباسی وارد عربی شد و از سوی دیگر، جریان عظیمی در عکس جریان پیشین شکل گرفت؛ بدین معنا که این بار سیلی از واژگان و تعابیر عربی وارد فارسی شد و در کنار واژگان فارسی به حیات خود ادامه داد و به بخشی جدایی ناپذیر از زبان فارسی تبدیل شد. جریان دوم، یعنی تأثیر پذیری فارسی از عربی، صورت‌های گوناگون و پیچیده‌ای داشت و در سطوح آوایی، واژگانی و نحوی دگرگونی‌هایی آفرید. به عبارت دیگر، این جریان فقط به وام‌گیری واژگانی منحصر نمی‌شد و طی آن زبان فارسی شاهد تحول آوایی و نیز وام‌گیری نحوی (گرته‌برداری) در سطح وسیعی بود. وانگهی وام‌گیری واژگانی نیز به نوبه خود، از یک سو حجم فراوانی داشت و از سوی دیگر، در صورت‌های گوناگون انجام شد؛ برای نمونه ایرانیان حتی واژگانی جعلی، ولی شبیه به عربی (عربی واره‌ها) ساختند که در خود عربی نشانی از آن برساخته‌ها نمی‌بینیم؛ مثل: طولانی، تجلیل، مخفی و...

شاید در زمان کنونی نیمی از جملات و عبارات روزمره ما آمیخته با واژه‌های عربی باشد،۱ ولی این واژه‌ها به قدری با زبانمان عجین شده‌اند که عربی بودن آنها را احساس نمی‌کنیم. این لغات یا با همان معنای اصلی خود (عربی) استفاده می‌شوند، مانند: مظلوم - که در عربی و فارسی، معنای مشابه دارد - یا به کلی معنای آن متفاوت شده است، مانند: توطئه که در عربی به معنای هموار کردن، زمینه‌سازی، و آماده کردن است، ولی در فارسی به معنای ساخت و پاخت کردن و دسیسه‌چینی به کار می‌رود.

همچنین، در پی آشنایی ایرانیان و دیگر ملل فارسی‌زبان با معارف عمیق و ژرف اخلاقی و توحیدی برگرفته از قرآن و حدیث، واژه‌های قرآنی یا حدیثی بی‌شماری به زبان فارسی راه یافتند و حتی بسیاری از آنها پُرکاربردتر و روشن‌تر از معادل‌های فارسی خود شدند؛ واژه‌هایی

1.. بازاندیشی زبان فارسی، ص۱۵۸.

  • نام منبع :
    فصلنامه علمی - پژوهشی علوم حدیث شماره78
    تاريخ انتشار :
    1394
تعداد بازدید : 13450
صفحه از 186
پرینت  ارسال به