نامید، بلکه احتمال تصحیف نیز در آنها وجود دارد که به جهت یکسانی در نتیجه - که همان تغییر محتوا است - هر دو در این بخش مورد بررسی قرار می‌گیرند. در اینجا دو سؤال مهم مطرح است که: اولاً، سیوطی تا چه اندازه در نقل به معنای روایات موفق عمل کرده است؟ به این معنا که ایشان تا چه اندازه بر حسب قواعد علمی نقل به معنا - که در مبانی نظری توضیح داده خواهند شد - عمل کرده است؟ ثانیاً، در نسخه موجود از این کتاب تا چه اندازه تصحیف وجود دارد؟

این نوشتار، با انتخاب نمونه‌ای مشتمل بر چهارصد روایت از کل کتاب الجامع الصغیر - که بر اساس قواعد علم «احتمال» انتخاب شده است - و نیز با کمک گرفتن از روش «تحلیل محتوای کمّی مقوله‌ای»، به ارزیابی الجامع الصغیر از نظر روش سیوطی در نقل به معنای روایات و تصحیف می‌پردازد تا اولاً، میزان نقل به معنا و تصحیف را در این کتاب مشخص کند؛ ثانیاً، انواع و گونه‌های درست و نادرست از نقل به معنا را مشخص کند؛ و ثالثاً، محدودیت‌های تحمیل شده از روش خاص ایشان در معجم‌نگاری (الفبایی) بر نقل به معنا را معین کند. در این تحقیق، همه چهارصد روایت نمونه را با تطبیق بر مصادر آنها (مصادری که سیوطی به آنها ارجاع داده است و نسخه آنها موجود بوده و روایت سیوطی نیز در آنها یافت شده است) مورد تحلیل قرار داده‌ایم.

نتایج حاصل از این نمونه، بر اساس مبانی علم احتمال و یا خطای مشخص که در مبانی روش‌شناختی و نیز مباحث نتیجه‌گیری بیان خواهد شد، قابل تعمیم به کل جامعه است؛ یعنی بر اساس نتایج نمونه، می‌توان در مورد کل کتاب الجامع الصغیر قضاوت نمود و نقل به معنا و تصحیف را در کل کتاب ارزیابی کرد.

پیشینه تحقیق

در بین شارحان الجامع ‌الصغیر دیده نشده است کسی به تصحیف‌های این کتاب اشاره کند؛ اما در مورد نقل به معنا، مناوی از شارحان کتاب، اولین کسی است که به سبب نقل به معنای ناصحیح سیوطی بر وی خرده گرفته‌ است. در اینجا به دو نمونه از نظرات وی اشاره می‌کنیم. سیوطی از رسول اکرم صلّی الله علیه وآله وسلّم نقل کرده است که:

مَنْ أُفْتِیَ بِغَیْرِ عِلْمٍ کانَ إِثْمُهُ عَلَی مَنْ أَفْتَاهُ وَ مَنْ أَشَارَ عَلَی أَخِیهِ بِأَمْرٍ یَعْلَمُ أَنَّ الرُّشْدَ فِی غَیْرِهِ فَقَدْ خَانَهُ.^۱

گوناگون ادبی، فقهی، تفسیری، حدیثی و... به شکل مطبوع یا مخطوط^۱ از تلاش‌گری او حکایت دارد. از جمله تألیفات وی در حوزه حدیث، کتاب الجامع الصغیر است. این کتاب، خلاصه‌ای از روایات منتخب سیوطی است که آن را از کتاب حدیثی بزرگ خود، یعنی الجامع‌ الکبیر (جمع ‌الجوامع) برگزیده است.^۲

کتاب الجامع الصغیر، در ساختار خود نوعی کوتاه‌نویسی را با استفاده از ظرفیت معجم‌نگاری در هم آمیخته و اثری مهم را خلق نموده است. معجم‌نویسی، یکی از شیوه‌های تدوین حدیث است که بر اساس حروف الفبا و طبق نام راویان، شهرها، صحابه و امثال آن نوشته می‌شود. المعجم‌ الکبیر طبرانی بر اساس الفبا و طبق اصحاب است و المعجم‌ الاوسط طبرانی بر اساس الفبا و طبق مشایخ است. یا ابن عساکر که معجم ‌البلدان را بر اساس شهرها نوشته است.^۳ در این میان، سیوطی به ابتکاری جالب دست زده است و آن، تدوین احادیث بر اساس الفبا (حرف آغازین حدیث) است.

الجامع الصغیر، مورد توجه حدیث‌پژوهان پس از سیوطی قرار گرفته و به عنوان یک متن روایی، شرح و تفسیر قرار شده است. از شروح مهم الجامع ‌الصغیر عبارت‌اند از: شرح شمس‌ الدین محمد عَلْقَمی شافعی، از شاگردان سیوطی با نام الکوکب المنیر و نیز کتاب الاستدراک النضیر علی الجامع الصغیر، اثر احمد بن محمد مَتْبولی و نیز کتاب فیض القدیر، تألیف عبدالرئوف مناوی شافعی^۴ و کتاب السراج المنیر: شرح الجامع الصغیر فی حدیث البشیر النذیر، اثر علی بن احمد عزیز.^۵

سیوطی این کتاب را از صحاح سته، مسند احمد، معاجم سه‌گانه طبرانی، صحیح ابن‌حبان، مسند ابویعلی موصلی، مسند بزار و ده‌ها کتاب دیگر - که برخی تعداد این کتاب‌ها را به بیش از هفتاد جلد بالغ دانسته‌اند - گرداوری کرده است. به نظر می‌رسد سیوطی در بسیاری از موارد، دست به «نقل به معنا»ی روایات زده است؛ خصوصاً این که وی ملزم بوده است روایات را بر حسب الفبا عرضه کند و این الزام، محدودیت‌هایی خاص برای او ایجاد کرده و گونه‌هایی خاص از نقل به معنا را بر او تحمیل کرده است. البته اندکی از این تفاوت‌های معنایی موجود در الجامع الصغیر با مصادر آن را نمی‌توان به طور قاطع نقل به معنا