1. محل نزاع، احادیث متعلق به احکام است؛ اما در ادعیه و اذکار، همه عالمان دین اتفاق نظر دارند که باید عین روایت را نقل کرد؛ زیرا عینیت در آنها دخل دارد و برای همین هم ائمه اطهار معمولاً آنها را املا می‌کردند و اصحاب می‌نوشتند و از این رو، اختلاف در آنها نادر است.۱
2. اختلاف مذکور در مصنفات جاری نیست؛ زیرا نقل به معنا در جایی است که کتب تدوین نشده‌اند و وقتی در اوراق تدوین صورت گرفته، نقل به معنای مجاز نیست؛ مگر این که مجبور باشد و آن هم با این شرط که به این کار تصریح کند.۲
مبانی نظری تصحیف
تصحیف، عبارت است از اشتباه‌های غیر عمدی و بدون قصد تحریف که هنگام شنیدن یا نگارش روایات در حروف و اعراب به جهت تقارب مخرج و آواها انجام می‌گیرد.۳
تصحیف در روایات کم و بیش وجود دارد و برخی تک‌نگاری‌ها در محافل علمی سنی و شیعه در این موضوع نگاشته شده است.۴
حروفی که در ادا کردن قریب المخرج (هم‌آوا) هستند یا در نگارش به هم شبیه هستند، باعث تصحیف می‌شوند.۵ تصحیف از مشکلات روایات است و تنها افراد حاذق در دانش روایت از عهده تشخیص آن برمی‌آیند.۶ پیشینیان برای پرهیز از ابتلا به تصحیف، دو اصل مهم، یعنی تعلّم دقیق ادبیات عرب و نیز دریافت شفاهی روایات از زبان استادان روایت را توصیه می‌کرده‌اند.۷
تصحیف گاهی در اثر خوب نشنیدن است و گاهی در اثر خوب ندیدن؛ مانند حدیث «مَنْ صَامَ رَمَضَانَ وَ أَتْبَعَهُ سِتًّا مِنْ شَوَّالٍ» که صولی «سِتًّا» را «شَیْئًا» انگاشته است.۸ تصحیف یا
1.. مقباس الهدایه، ج۳، ص۲۵۰.
2.. همان، ج۳، ص۲۵۲؛ تدریب الراوی، ج۱، ص۵۳۷؛ منهج النقد فی علوم الحدیث، ص۲۲۸.
3.. ر.ک: تدریب الراوی، ج۲، ص۶۴۹؛ وصول الاخیار، ص۴۲۰؛ درسنامه فهم حدیث، ص۱۸۵؛ اسباب اختلاف الحدیث، ص۱۴؛ دانش درایة الحدیث، ص۱۳۶؛ التصحیف فی متن الحدیث، ص۲۷.
4.. مانند التصحیف تألیف دارقطنی و نیز التصحیف فی متن الحدیث تألیف حیدر مسجدی.
5.. رک: درسنامه فهم حدیث، ص۱۸۵؛ اسباب اختلاف الحدیث، ص۱۴۲.
6.. تدریب الراوی، ج۲، ص۶۴۸.
7.. الرعایة، ص۲۶۴.
8.. تدریب الراوی، ج۲، ص۶۴۹؛ وصول الاخیار، ص۴۲۰.
