شيخ آمده تعويض شود. حق ، آن است كه انديشه تعويض به شكل مستقيم بر اسناد شيخ در تهذيبين ـ و نه ديگر كتب ـ جارى شده است. مگر اندك حالاتى كه هر چند علما ، عنوان تعويض بر آن اسناد اطلاق نكرده اند ولى طريق آن موارد ، شكل تعويض را در بحث ها و كتب علما به خود گرفته است. تا آن جا كه از چكيده سخنان ايشان بر مى آيد كه به سه گونه در «تعويض» عمل مى كردند:
اول . جايگزينى طرق ضعيف شيخ طوسى به صاحبان اصول و كتب و مصنّفات در دو مشيخه ، با طرق صحيح ايشان به آن افراد كه در فهرست آمده است.
دوم . جايگزينى طرق ضعيف شيخ با طرق صدوق در مشيخه الفقيه ، پس از اتصال طريق شيخ با استفاده از طريقى كه شيخ در فهرست به صدوق دارد. اين اقدام موارد كاربردىِ بسيار اندكى در انديشه تعويض نزد علما دارد.
سوم . كامل نمودن طرق شيخ در مشيخه تهذيبين به وسيله طرق شيخ در فهرست؛ اين زمانى است كه به يك شخص در تهذيبين ، طريقى در دو مشيخه وجود ندارد. ۱
در تطبيق اين طرح هاى سه گانه ملاحظه مى شود كه روش علمىِ خاصى نمود ندارد ، ضمن اين كه امثال اين سه روند در تبديل اسناد ، نياز به ساختارى علمى ، جديد و يكسان دارند تا به واسطه آن ، كيفيت «تعويض» و شروط و وجوه آن ، به شكلى منظم و سازمان يافته مشخص گردد.
3 . تطبيقات انديشه تعويض پيش از آن كه به شكل يك نظريه درآيد
تطبيقات انديشه تعويض اسناد ضعيف يا تكميل طرق شيخ در «تهذيبين» ـ پيش از آن كه شهيد صدر ابتكار نمايد و آن را به نظريه تبديل كند ـ در قالب ساختار و نظامى ثابت يافت نمى شد ، بلكه اين تطبيقات در بيشتر اَشكال خود خالى از اِشكال و ايراد نبوده است؛ چنانچه چند تن از رجاليون در باب برخى از اين تطبيقات درنگ نموده اند (تكملة
1.اين چكيده طرح هاى سه گانه در سخنان بزرگان ماست كه برخى از اين طرح ها در كتب آنان به تصريح آمده است : منتقى الجمان ج ۱ ، ص ۲۳ و ۲۸ و ۴۱ ؛ عدة الرجال ، ج ۲ ، ص ۲۵۹؛ جامع المقال ، ص ۴۶؛ تكملة الرجال ج ۲ ، ص ۷۸۴ و ۷۷۸ ، فايده چهارم؛ رجال سيد بحر العلوم ، ج ۴ ، ص ۷۴ ، فايده چهارم؛ نهاية الدراية ، ص ۵۸۸ ؛ خاتمة مستدرك الوسائل ، ج ۳ ، ص ۱۰۸۴ و فايده ششم؛ مقدمه جامع الرواة .
