شعر[۱] يكى از مهم ترين جلوه هاى فرهنگى جامعه هاى انسانى به شمار مى رود. شعر، دغدغه ها، مسئله ها، آرزوها و آرمان هاى جامعه را به نمايش مى گذارد . در پرتو اشعار يك جامعه مى توان تحوّلات فرهنگى آن را بررسى كرد. مسئله مهدويت كه يكى از عقايد مسلّم همه مسلمانان و يكى از مهم ترين دغدغه هاى پيروان اهل بيت عليهم السلام پس از آغاز غيبت امام مهدى عليه السلام است از اين قاعده مستثنا نيست . در اين نوشته - كه به عنوان مدخل و درآمدى بر اشعار مهدويت نگارش شده - تلاش مى شود در نگاهى اجمالى، شعر مهدوى در طىّ قرون متمادى بررسى شود. مباحث اين نوشتار در قالب سه مبحث ارائه مى گردند:
۱. پيشينه تاريخى و گزارش كمّى اشعار مهدوى؛
۲. گزارش مضمونى و محتوايى اشعار؛
۳. تحولات شعر مهدوى .
۱. پيشينه تاريخى شعر مهدوى
نزديك به ربع قرن است كه كتاب هايى در گردآورى اشعار مربوط به مهدى عليه السلام تدوين مى شود. براى پى بردن به پيشينه تاريخى شعر مهدوى و نيز اطلاع از كميت اين اشعار نخست به معرفى چهار اثر در اين زمينه مى پردازيم:[۲]الف - آه عاشقان در انتظار موعود، گردآورى: محمد على مجاهدى (پروانه)، قم، انتشارات سرور، ۱۳۷۴ ش.
در اين نوشته از ۷۸ شاعر، ۱۴۶ شعر گردآورى شده است. اشعار شاعرانى از دوره هاى مختلف تاريخى چون گنجوى (م ۶۱۴ق)، حافظ (م ۷۹۲ق) اهلى شيرازى (م ۹۴۲ق)، فيض كاشانى (م ۱۰۹۱ق) و كمپانى) (م ۱۳۶۱ق) تا شاعران معاصر انتخاب شده است.
گفتنى است انتخاب برخى از اشعار در اين مجموعه و تطبيق آن بر امام مهدى عليه السلام شايد خالى از تكلّف نباشد.
ب - سيماى امام مهدى عليه السلام در شعر عربى، دكتر محمد عبداللهى، قم: انتشارات مسجد جمكران، ۱۴۱۹ ق / ۱۳۷۷ش.
اين اثر، پايان نامه دكترى نويسنده در رشته زبان و ادبيات عرب در دانشگاه تهران است.
كتاب داراى چهار فصل است:
فصل يك: نويد ولادت مهدى در انديشه بشرى؛ فصل دو: طلوع خورشيد ولايت قبل از ولادت؛ فصل سه: تجلّى خورشيد ولايت بعد از ولادت؛ فصل چهار: درون مايه هاى شعر مهدوى .
در فصل نخست، ضمن اشاره به نويد و بشارت مهدى در كتب آسمانى و انعكاس آن در شعر شاعران شيعه، عمده فصل را به گزارش اشعارى از شاعران اهل سنّت اختصاص داده است. در اين فصل، از يازده شاعر زير ياد، و از هر كدام شعرى آورده شده است:
ابن ابى الحديد (م ۶۵۶ق) ، ابن عربى (م ۶۳۷ق) ، ابن طلحه شافعى (م ۶۵ق) ، صدر الدين قونوى (م ۶۷۳ق) ، بسطامى (م ۵۸۵ق) ، فضل بن روزبهان (م ۹۰۹ق) ، يحيى بن سلامه خصفكى (م ۵۵۳ق) ، ابن طولون (م ۹۵۳ق) ، عبدالكريم يمانى، عامر بن عامر بصرى و عبدالوهاب بدرى (معاصر) .
در فصل دوم، نخست اشعار منسوب به امام على عليه السلام و ديگر امامان را به اختصار مى آورد و سپس به شاعران شيعى پيش از ولادت امام مهدى عليه السلام اشاره دارد و دوازده شاعر را نام برده است كه عبارت اند از:
كُمَيت اسدى (م ۱۲۶ق) ، ورد بن زيد اسدى، زيد بن على (م ۱۲۲ق) ، سيّدِ حِمْيَرى (م ۱۷۳ق) ، عبدى كوفى، دِعبِل (م ۲۴۶ق) ، على بن ابى عبد اللَّه خوانى (م ۲۰۳ق)، عبد اللَّه بن ايّوب حزيبى (م ۲۲۰ق) ، مصعب بن وهب، اسماعيل بن صالح (م ۲۵۴ق) ، ابوالغوث اسلم (م ۲۵۴ق) ، ابن رومى (م ۲۸۳ق) .
در فصل سوم، شعر شاعرانى را آورده و تحليل كرده است كه به عربى بعد از ولادت امام مهدى عليه السلام شعر گفته اند. در اين فصل از چهارده شاعر زير سروده هايى ذكر شده است:
بهاءالدين اِربِلى (م ۶۹۲ق) ، شيخ بهايى (م ۱۰۳۱ق) ، سيد حيدر حلّى (م ۱۳۰۴ق)، سيد جعفر حلّى (م ۱۳۱۵ق) ، ميرزا ابوالفضل تهرانى (م ۱۳۱۶ق) ، كمپانى (م ۱۳۶۱ق) ، محمدباقر فقيه ايمانى (م ۱۳۷۰ق) عبدالغنى الحر (م ۱۳۵۸ق) ، هاشمى، سيد رضا هندى (م ۱۳۶۲ق) ، محمد جواد بلاغى (م ۱۳۵۲ق) ، كاشف الغطاء (م ۱۳۷۳ق) و سيد محسن امين (م ۱۳۷۱ق) ، محمد حسين ميرجهانى (م ۱۴۱۳ق) .
مؤلف در فصل چهارم با عنوان «درون مايه هاى شعر مهدى»، موضوعات اشعار را آورده است و اين عناوين در آن به چشم مى خورد:
اصل و نسب، ولادت، غيبت صغرا و نايبان، غيبت كبرا، فلسفه غيبت، طول عمر، اسامى و القاب، نشانه هاى ظهور و انتظار .
ج - الموسوعة الشعرية المهدوية (۱۰ جلد)، عبدالقادر على ابوالمكارم، بيروت: دارالعلوم، ۱۴۳۱ ق/ ۲۰۱۰ م، ۱۰ جلد .
اين موسوعه ده جلدى، در سه بخش دسته بندى، و اشعار هر بخش به ترتيب الفبايى نام شاعران تنظيم شده است . اين اقسام سه گانه و آمار اشعار و شاعران بدين صورت است:
۱. شعر فصيح (جلدهاى يكم تا نيمى از جلد هفتم)، شامل ۱۱۲۱ شعر از ۴۳ شاعر معلوم و پنج شعر بدون نام شاعر؛
۲. سرود (نيمى از جلد هفتم)، شامل ۶۷ شعر از ۴۲ شاعر؛
۳. شعر مردمى (جلدهاى هشتم، نهم و دهم)، شامل ۵۴۹ شعر از ۱۳۴ شاعر معلوم و نُه شعر بدون نام شاعر.
مجموعه اشعار گردآورى شده در اين موسوعه ۱۷۵۱ شعر از حدود ۵۷۹ شاعر است.
د - دانش نامه شعر مهدوى (۲ جلد)، طاهره مسلمى زاده ۱۳۶۲ش .
اين دانش نامه هنوز به چاپ نرسيده و چنانچه مدير طرح در مقدمه گفته در ده مجلد عرضه خواهد شد كه جلد دهم، شامل نمايه ها و فهارس فنى خواهد بود.
تنظيم اين دانش نامه بر اساس زمان و تاريخ وفات شاعران است. در اين دو مجلد؛ مجموعاً ۲۴۱ شاعر با ۱۰۸۹ شعر (جلد اوّل شامل ۱۲۳ شاعر و ۴۵۳ شعر، جلد دوم شامل ۱۱۸ شاعر و ۶۳۶ شعر) ارائه شده است.
اين آمار تا متولّدان سال ۱۲۷۴ شمسى را در بر مى گيرد؛ يعنى اشعار شاعران اين يكصد سال هنوز در اين دو مجلد نيامده است. چنان كه نويسنده گفته، مجموعه اين دانش نامه بالغ بر ده مجلد است و اين آمار فقط مربوط به دو جلد است. با محاسبه اين كه جلد دهم به نمايه ها و فهارس اختصاص دارد، هفت جلد ديگر هنوز باقى مانده است. اگر ميانگين هر جلد را پانصد شعر بگيريم حدود سه هزار و پانصد شعر ديگر به زبان فارسى در موضوع مهدويت وجود دارد و با محاسبه اين دو جلد به حدود پنج هزار شعر بالغ مى شود.
اينك پس از معرفى اين آثار به تحليل پيشينه و كمّيت اشعار مى پردازيم:
پيشينه شعر فارسى در باره مهدى عليه السلام به قرن پنجم و شعر شاعرانى چون عنصرى بلخى (م ۴۳۱ ق) و قطران تبريزى (م ۴۶۶ ق) برمى گردد.[۳]
در قرن هاى ششم تا سيزدهم شعر فارسى مهدوى با كُندى در شعر شاعرانى چون : رونى (م ۵۰۸ق)، انورى (م ۵۸۵ق)، خاقانى (م ۵۹۷ق)، سنايى (م ۵۴۵ق)، نظامى (م ۶۱۴ق)، عطار (م ۶۲۷ق)، خواجوى كرمانى (م ۷۵۳ق)، ابن يمين (م ۷۶۹ق)، ابن حسام (م ۸۷۵ ق)، قاسم انوار (م ۸۳۷ ق)، فناى شيرازى (م ۹۲۵ق)، اهلى شيرازى (م ۹۴۲ق)، طالب آملى (م ۱۰۳۶ق)، فيض كاشانى (م ۱۰۹۱ق)، ملا رفيع قزوينى (م ۱۱۰۵ق)، جوياى كشميرى (م ۱۱۱۸ق)، و حزين لاهيجى؟؟؟ (م ۱۱۸۱ق) تداوم مى يابد.
اما در قرن سيزده و به ويژه قرن چهارده شمسى، رشد چشمگيرى در شعر فارسى مهدوى ديده مى شود.
پيشينه شعر عربى مهدوى به قرن نخست هجرى بر مى گردد و برخى از نويسندگان، آن را به دو دوره پيش از تولّد امام مهدى و پس از تولّد ايشان تقسيم كرده اند.
پيش از تولّد و در دوران حضور امامان، از شاعرانى چون كُمَيت اسدى (م ۱۲۶ق)، سيّدِ حِميَرى (م ۱۷۳ق)، و دعبل (م ۲۴۶ق) ياد كرده اند.
امّا پس از ولادت، شعر عربى تا پيش از قرن چهاردهم قمرى در فقر به سر مى برد و تنها از شعر كسانى چون : ابن ابى الحديد (م ۶۵۶ق)، طلحه شافعى (م ۶۵۰ق)، ابن عربى (م ۶۳۷ق)، صدرالدين قونوى (م ۶۷۳ق)، بسطامى (م ۸۵۸ ق)، اربلى (م ۶۹۲ق) و شيخ بهايى (م ۱۰۳۱ق) ياد مى شود.
اما از قرن چهارده، شعر عربى مهدوى گسترش مى يابد و تا قرن پانزده همچنان سير صعودى دارد.
از جهت كمّيت، بر پايه دو دانش نامه معرفى شده، آمار اشعار عربى و فارسى به اين صورت است: شعر فارسى قريب به پنج هزار شعر از حدود پانصد شاعر؛ شعر عربى ۱۷۵۱ شعر از حدود پانصد شاعر.
۲. مضامين شعر مهدوى
مضامينى كه در اشعار مهدوى اعم از فارسى و عربى در طى قرون متمادى تبلور يافته است، عبارت اند از:
الف - توصيف امام مهدى، شامل: اصل و نسب، ولادت، نيمه شعبان، و القاب؛
ب - فضايل و مناقب، شامل: ولايت تكوينى، توصيف و تمجيد؛
ج - غيبت صغرا و نوّاب اربعه؛
د - غيبت كبرا، شامل: فلسفه غيبت، طول عمر، نيابت عامه، نشانه هاى ظهور، انتظار، رسالت جهانى مهدوى؛
ه - پاسخ به شبهات مهدويت و نقد مهديان دروغين .
۳. سير تحوّل شعر مهدوى
شعر مهدوى، مانند همه پديده هاى اجتماعى، از تحوّل در طول چهارده قرن تاريخ اسلام برخوردار بوده است. اين تحوّل را هم در بُعد كمّيت شاهد هستيم و هم در محتوا و مضمون.
در بُعد كمّيت، وقتى به پيشينه شعر فارسى نگاه مى كنيم، از قرن پنجم - كه آغاز شعر فارسى است - تا ابتداى قرن چهاردهم، بر اساس آثارى كه در ابتداى اين نوشته معرفى شد و يافته هاى ما، با اين نتايج مواجهيم كه البته نمى توان آن را آمار قطعى به حساب آورد:
قرن ششم: يك شاعر ( قوامى رازى)؛
قرن هفتم: دو شاعر ( عطار، نظامى گنجوى)؛
قرن هشتم: شش شاعر (ابن يمين، حافظ، حسن كاشى، حمزه كوچك، خواجوى كرمانى)؛
قرن نهم: ده شاعر (آذرى طوسى، ابن حسام، جعفرى فراهانى، امير نصرت رازى، اشرف شروانى، شاه نعمت اللَّه، قاسم انوار، كمال غياث شيرازى، لطف اللَّه نيشابورى، هلالى)؛
قرن دهم: هشت شاعر (اهلى شيرازى، بابا فغانى شيرازى، صدقى استرآبادى، شعبان كاشى، وحشى بافقى، فناى شيرازى، دوانى، نظام الدين استرآبادى)؛
قرن يازدهم: شانزده شاعر (حسينى فراهانى، حكيم شفايى، سليم تهرانى، طالب آملى، فيض كاشانى و فياض و...)؛
قرن دوازدهم: دوازده شاعر (اثر شيرازى، آذر بيگدلى، جوياى تبريزى، حزين لاهيجى، ملّا رفيع قزوينى، جوياى كشميرى، و ...)؛
قرن سيزدهم: ۲۴ شاعر؛
قرن چهارده، يكباره آمار به حدود دويست شاعر مى رسد.
همين سير صعودى را در شعر عربى نيز شاهد هستيم.
از قرن اوّل تا قرن يازدهم قمرى آمار شاعران بدين قرار است:
قرن اول: يك شاعر (امام على عليه السلام )؛
قرن دوم: هفت شاعر (امام صادق عليه السلام ، زيد بن على، سيدِ حِميَرى، سفيان بن مصعب، كميت، مصعب بن وهب، الورد بن زيد)؛
قرن سوم: هشت شاعر (امام رضا عليه السلام ، دِعبِل، ابو تمام، ابن رومى، خوافى، حزينى، اسلم، محمد بن اسماعيل بن صالح)؛
قرن چهارم: پنج شاعر (ابو فراس حَمدانى ، زاهى ، صاحب بن عَبّاد ، كَشاجِم ، محمد بن حبيب )؛
قرن پنجم: يك شاعر (سيّدِ رضى)؛
قرن ششم: يك شاعر (خصفكى)؛
قرن هفتم: هفت شاعر (ابن ابى الحديد، ابن عربى، قونوى، عامر بن عامر، اربلى، عمر بن شجاع الدين موصلى، ابن طلحه شافعى)؛
قرن هشتم: يك شاعر(خليعى)؛
قرن نهم: دو شاعر (ابن عرندس، بسطامى)؛
قرن دهم: دو شاعر (فضل بن روزبهان، ابن طولون)؛
قرن يازدهم: دو شاعر (شيخ بهايى، سيّد على خان)؛
قرن دوازدهم: يك شاعر(سيّد عباس عاملى)
قرن سيزدهم: چهار شاعر(احمد عطار، قفطان، حويزى، آل كمونه)؛[۴]قرن چهاردهم و پانزدهم قمرى، آمار شاعران، يكباره به حدود پانصد تن مى رسد.
مشابه اين تحوّل را در بُعد محتوا و مضمون هم مى بينيم. تا پيش از دوره معاصر، مضمون اشعار عمدتاً بر محور توصيف امام مهدى، شِكوه از نابه سامانى هاى روزگار و احياناً تشبيه ممدوحان شعرا (يعنى پادشاهان) به امام مهدى مى چرخد؛ امّا در دوره معاصر به اين مضامين، درون مايه هاى جديدى همچون پرداختن به فلسفه غيبت، مصلح جهانى، دادگسترى، نوّاب عامه و ... افزوده مى گردد.
روشن است كه اين دگرگونى، با تحوّلات فكرىِ صورت گرفته در جهان مدرن (پيش رفته) بى ارتباط نيست؛ چنان كه نبايد شرايط منطقه اى را نيز ناديده گرفت. به هر رو، شاعران شيعى اى كه در عراق و دوره حكومت و استبداد صدام به سر مى بردند، با شاعران شيعى در دوره پس از سقوط صدام، گفتمانى متفاوت دارند، چنان كه شاعران شيعى عراق با شاعران شيعى در دوره انقلاب اسلامى و جمهورى، اسلامى ادبيات يكسانى ندارند.
[۱] به قلم پژوهشگر ارجمند ، حجة الاسلام و المسلمين مهدى مهريزى .
[۲] برخى از آثار ديگر در زمينه شعر مهدوى عبارت اند از:
يك. خوشه هاى طلايى، به اهتمام: محمد على مجاهدى (پروانه)، قم: مسجد مقدس جمكران، ۱۳۶۸ش.
اشعار گردآورى شده در اين كتاب، در چهار قالب شعرى تقسيم بندى شده است: غزل ها (۹۴ شعر از ۴۷ شاعر)، قصايد (۵۱ شعر از ۳۵ شاعر)، مثنويات (۹ شعر از ۹ شاعر) ساير قالب ها (۱۶ شعر از ۱۳ شاعر) . مجموع اشعار گردآورى شده در اين اثر، ۱۷۰ شعر و از حدود يكصد شاعر است.
دو. سيماى مهدى موعود در آينه شعر فارسى، محمد على مجاهدى (پروانه)، ۱۳۸۰، قم: مسجد جمكران.
اين كتاب از هفت بخش تشكيل شده است: بخش هاى اول و دوم، كلياتى درباره شعر آيينى و مناقبى است. بخش سوم، اشاره اى به شعر مهدوى در ادوار تاريخى دارد. در بخش چهارم، مضمون ها و محتواى اشعار مهدوى را گزارش مى كند. بخش پنجم، با عنوان انواع شعر مهدوى، اين اشعار را از جهت محتوايى و ساختارى دسته بندى مى كند، و در آخرين بخش، نمونه هايى از اشعار را مى آورد.
سه. آفتاب انتظار، بابك نيك طلب و سيامك نيك طلب، تهران: زيتون، ۱۱۹ ص، ۱۳۸۰ ش. در اين كتاب ۸۹ شعر از ۷۹ شاعر گردآورى شده كه به ترتيب الفبايىِ نام شاعران تنظيم شده است.
چهار. يار غايب از نظر، محمّد حجتى، قم: مسجد جمكران، ۱۳۸۰ ش.
در اين كتاب، اشعار فراوانى به زبان فارسى از شاعران دوره هاى مختلف انتخاب و گردآورى شده و در پنج بخش : غزليات، قصايد، مثنوى، مسمط، مخمس و اشعار نو تنظيم شده است. مجموع اشعار گردآورى شده در اين كتاب ، ۳۲۴ شعر از حدود ۲۵۰ شاعر است.
[۳] گفتنى است اشعار اين قرن در حدّ نام بردن از امام مهدى عليه السلام و تشبيه حاكمان زمان به ايشان است. از اين رو اين اشعار را در پيشينه آورده ايم، گر چه در گزارش و انتخاب اشعار از ذكر آنها صرف نظر شده است.
[۴] اين آمار، بر اساس كتاب الموسوعة الشعرية المهدوية و كتاب سيماى امام مهدى عليه السلام در شعر عربى و جستجوى محقّقان دانش نامه، به دست آمده است.
