تصحیح الاعتقاد

نقد شیخ مفید بر آراء اعتقادی شیخ صدوق

ابو جعفر محمد بن علی مشهور به شیخ صدوق (م ۳۸۳ ق) کتاب الاعتقادات را نگاشت و برخی از عقاید شیعه را در آن کتاب ذکر کرد؛ از جمله اعتقاد شیعه درباره ملائکه، روح، جبر و تفویض، عصمت، تقیه، استطاعت و ... .

مدتی پس از شیخ صدوق، یکی از مشهورترین راویان وی یعنی ابو عبد الله محمد بن محمد بن نعمان معروف به شیخ مفید و ابن المعلم (م ۴۱۳ ق) کتاب الاعتقادات را شرح داد و برخی از دیدگاه های شیخ صدوق را نقد کرد؛ چرا که برخی از سخنان شیخ صدوق موافق نظر همه علمای شیعه نبود.

شیعه معتقد است که اصول دین پنج می باشد: توحید، عدل، نبوت، امامت و معاد. هر مسلمان شیعه باید به این پنج اصل معتقد باشد و بتواند بر آنها دلیل اقامه کند؛ یعنی اینکه اعتقاد به این پنج اصل تقلیدی نیست. اما به این معنا نیست که براهین همه مسلمانان در استدلال به این پنج اصل، باید یکسان باشد بلکه هر مسلمانی برای اثبات عقیده اش به اصول دین، می تواند به دلیلی خاص استدلال کند. مثلاً یکی برای اثبات معاد از براهین عقلی استفاده می کند و دیگری از نقل و روایات و قول مخبر صادق.

شیخ صدوق نیز در کتاب الاعتقادات، برای بیان برخی از عقاید از روایات بهره برده وشیوه حدیثیان را پیش گرفته است اما شیخ مفید برای رد یا نقد نظر شیخ صدوق به شیوه کلامی توسل جسته است.

شیخ مفید کتابش را در بیست و هشت فصل تنظیم کرده است که در برخی از آنها توضیح بیشتر درباره دیدگاه های شیخ صدوق ارائه کرده و نظرات خود را نیز بر آن افزوده است ولی در برخی موارد به انتقاد و ابطال نظر شیخ صدوق پرداخته و عقاید شیعه را از آنها مبرا دانسته است مثل سهو النبی.

شیخ مفید در چهارده فصل از کتاب، به نقد سخنان شیخ صدوق پرداخته؛ و بقیه فصل ها در واقع شرح و توضیح مطالب شیخ صدوق یا احادیث و آیات مورد استناد وی می باشد و اگر هم انتقاد یا اختلاف نظری با او داشته، درباره مسائل جزئی بوده است و اختلاف نظر های علمی به شمار می رود.

عناوین برخی از مطالب کتاب تصحیح الاعتقاد چنین است:

معنی کشف الساق؛ تأویل الید؛ نفخ الأرواح؛ المکر و الخدعه من الله؛ معنی الله یستهزئ بهم؛ نسبه النسیان إلی الله تعالی؛ خلق أفعال العباد؛ فی الفرق بین الجبر و التفویض؛ فی الإراده والمشیئه؛ فی معنی الاستطاعه؛ فی معنی البدا؛ فی معنی العرش؛ فی اللوح والقلم؛ فی کیفیه نزول الوحي؛ فی نزول القرآن؛ فی العصمه؛ فی التقیه؛ فی الحظر و الإباحه؛ فی الطب؛ فی الأحادیث المختلفه.

کتاب تصحیح الاعتقاد، در برخی موارد سخن شیخ صدوق را کامل نقل کرده، و در برخی موارد فقط به ذکر عنوان باب بسنده کرده است. از این جهت شاید بتوان تصحیح الاعتقاد را مختصر کتاب صدوق نیز دانست.

برخی از نقدها، و توضیح های شیخ مفید چنین است:

الف) اختلاف نظر در معانی الفاظ قرآن

شیخ صدوق در تفسیر آیه «وَاذْكُرْ عَبْدَنَا دَاوُدَ ذَا الأيْدِ إِنَّهُ أَوَّابٌ» (ص/١٧)، أید را قوت معنا کرده است اما شیخ مفید با استناد به سخن شاعر عرب «ید» را در این آیه به معنای نعمت دانسته است.

ب) اختلاف نظر در اسناد حدیث

شیخ صدوق در اعتقاد در افعال بندگان، به روایتی از حضرت امام صادق علیه السلام استناد می کند که شیخ در رد او می گوید ابو جعفر به حدیثی استناد کرده که اسنادش درست نیست.

ج) اختلاف نظر در استناد به احادیث

شیخ صدوق در معنی استطاعت به حدیثی از امام موسی بن جعفر علیه السلام استناد می کند؛ شیخ مفید ضمن توضیح معنی استطاعت (صحت و سلامت) حدیث مورد استناد شیخ صدوق را شاذ معرفی می کند.

د) اختلاف نظر در شیوه استدلال

شیخ صدوق در بیشتر موارد به شیوه اصحاب حدیث به توضیح عقاید می پردازد اما شیخ مفید شیوه کلامی خویش را استفاده می کند.

شایان ذکر است که شیخ مفید برخی از افکار رایج دوره خویش را نیز نقد کرده است که می توان به زدودن غلو از چهره علمای قم و رد طرفداران حلاج اشاره کرد.

چاپ های تصحیح الاعتقاد

چاپ منشورات رضی با تعلیقات سید هبه الدین شهرستانی در سال ۱۳۶۳؛
چاپ کنگره بزرگداشت شيخ مفيد، در سال ۱۴۱۳ ق، به تصحیح حسین درگاهی؛
چاپ مرکز فرهنگی جعفری، با مقدمه زنده یاد علامه شیخ محمدرضا جعفری در سال ۱۳۸۸ش، روشنای مهر. در مقدمه اش به شیوه های فکری رایج در استنباط و استدلال عقاید پرداخته و ضمن آن شخصت کلامی شیعه، هشام بن حکم را معرفی کرده و اختلاف عقاید وی را با هشام جوالیقی بررسی کرده است.

ترجمه تصحیح الاعتقاد

این کتاب توسط سيد علي مدرسي يزدي ترجمه و در سال ۱۳۷۱ ق به چاپ رسيده است.

تهیه و تنظیم: عباسعلی مردی