تفسیر الصافی

مفصل ترین تفسیر فیض کاشانی

محمد بن مرتضی مشهور به ملا محسن فیض کاشانی (1007-1091ق) پنج اثر تفسیری دارد که تفسیر صافی مفصل ترین آنهاست. این تفسیر بیشتر با جنبه روائی و نقلی نگاشته شده و به علت اختصار و جامعیت، در زمان های مختلف مورد توجه قرار گرفته است.

انگیزه مؤلف از تألیف تفسیر

در مقدمه تفسیر به انواع تفسیر نگاری اشاره ای دارد و اعتراضی به تفسیر نگاری، بدون توجه به اهل بیت و تعالیم آنان، بالاخره از تفاسیری سخن به میان می آورد که با اخبار و روایات، قرآن را تفسیر کرده اند و یادآوری می کند که اینگونه تفاسیر نیز از کاستی ها و ناهنجاری ها بدور نیستند، اینگونه تفاسیر یا کامل نیستند، یا تفسیر تمام آیات را ندارند، برخی نیز سرشارند از اخبار ضعیف، و در برخی دیگر روایاتی آمده، بی ارتباط با موضوع، بدون تدوینی شایسته و ترتیبی زیبا.

افزون بر این ها، در این گونه تفاسیر، روایاتی راه یافته است، که مشتمل بر تأویلاتی است نفرت زا و مطالبی باطل، همانند نسبت عصیان و سفاهت به انبیاء و بالاخره در این مجموعه ها، گاه روایات، به ظاهر متضادند و مفسران هیچگونه تلاشی، برای رفع تضاد از این ظواهر بکار نبسته اند. او سپس بیان می دارد که من تاکنون، در میان تفاسیر، با همه گستردگی تعداد آنها، تفسیری مهذب و پیراسته از ناهنجاری ها با بیانی کافی که تشنگان را سیراب کند، نیافته ام و آرزو می کند که این تفسیر، همانی باشد که انتظار می رود، تفسیری که مطالب و روایات صحیح را از روایات کدر و ناصاف، تمیز دهد، و از دل روایات اهل بیت مطالب مناسب فهم اهل زمانش را، استخراج و بیان نماید و زوائد را به دور افکند تا ابهام و تضاد و تناقض که موهن روایات است، از آنها زدوده شود.

شیوه تفسیری

فیض کاشانی قبل از آغاز تفسیر، بعد از مقدمه ای، دوازده مقدمه را به عنوان مقدمات تفسیر خود ذکر می کند که به تعبیر آیت الله معرفت در التفسیر و المفسرون، از بهترین مقدمات تفسیری است که در ابتدای تفسیر آورده شده و مصنف، مطالب ضروری را که هر مفسر باید بیان نماید، ذکر کرده است. مطالب مقدمات به قرار ذیل است:

مقدمه اول در فضل قرآن و وصیت به تمسک به آن از روایات اهل بیت علیهم السلام؛
مقدمه دوم در بیان اینکه علم قرآن، نزد اهل بیت است و ظاهر و باطن همه قرآن را آنان می دانند؛
مقدمه سوم در بیان این که کل قرآن در شأن اولیاء الله و دشمنان آنان وارد شده است؛
مقدمه چهارم در بیان وجوه معانی آیات از تفسیر و تأویل، ظاهر و بطن، محکم و متشابه، ناسخ و منسوخ و... که بخشی از مطالب علوم قرآنی را تشکیل می دهند؛
مقدمه پنجم در بیان مفهوم تفسیر به رأی و نهی از آن می باشد؛
مقدمه ششم در عدم تحریف قرآن؛
مقدمه هفتم در بیان این که قرآن تبیان همه چیز است، و اصول معارف دینی و قواعد شرعی در آن مطرح شده است؛
مقدمه هشتم در بیان قراءات مختلف و میزان اعتبار آنها؛
مقدمه نهم در نزول دفعی و تدریجی قرآن؛
مقدمه دهم در شفاعت قرآن و ثواب تلاوت و حفظ آن؛
مقدمه یازدهم در تلاوت قرآن و آداب آن؛
مقدمه دوازدهم در بیان اصطلاحات و روشی که در تفسیر بر آنها تکیه داشته است؛

طبق روش کلی که مصنف بیان کرده در تفسیر قرآن، ابتدای سوره ها را با نام سوره، بیان مکی یا مدنی بودن و تعداد آیات آن آغاز می کند، سپس برای تفسیر آیات به سراغ آیات محکم، بعد از آن روایات کتب معتبر شیعه و پس از آن سراغ مصادر اهل سنت برای نقل روایات معصومین می رود، در کنار آن شأن نزول، لغت، قرائت و اعراب آیات را نیز بیان می دارد، و در نهایت روایاتی در فضل سوره و ثواب قرائت آن نقل می کند.

روایات را با ذکر مرجع و بدون سند نقل می کند، در مواردی نیز مرجع روایت را ذکر نکرده، در بعض موارد فقط به نقل مقطع مورد نظر کفایت کرده و از نقل بقیه روایت اجتناب کرده است، گاهی نیز به تحلیل یا جمع یا توجیه روایات می پردازد.

حواشی

حاشیه ملا آقا خوئی تبریزی (د ۱۳۰۷ ق)
حاشیه سید صدر الدین یزدی‏
حاشیه ملا عبد الرضا دماوندی (د ۱۱۶۰)
حاشیه میرزا محمد علی طباطبایی یزدی متخلص به وامق در یک جلد به زبان عربی (د ۱۲۴۰)
حاشیه میرزا محمد تویسرکانی.
حاشیه و شرح تفسیر صافی از سید عبد الاعلی سبزواری؛
حاشیه مولی اسماعیل خواجوئی؛ خطی و مفصل است نسخه ای از آن در کتابخانه مجلس است؛
حاشیه دهگردی از سید ابو القاسم حسینی.

چاپ های تفسیر صافی‏

چاپ سنگی در سال ۱۲۶۶ق، تهران. این چاپ بارها در تهران، تبریز و بمبئی، افست شده است؛
تصحیح مرحوم علامه شعرانی و تحقیق و تعلیق آقای میرزا حسن حسینی لواسانی؛
چاپ محمد حسین اعلمی در ۵ جلد به قطع وزیری، بیروت و ایران. اکثر قریب به اتفاق پاورقی های این چاپ، پاورقیهای علامه شعرانی است، که بدون هیچ اشاره ای نقل شده اند.
تحقیق علامه سید محسن حسینی امینی در ۷ مجلد، دار الکتب الاسلامیه تهران، سال ۱۳۷۷ شمسی.

ترجمه ها

تفسیر روان جاوید در ۵ جلد از میرزا محمد ثقفی (بنا به نقل از علامه حسن حسن زاده آملی)؛
ترجمه آقایان سبحانی و محمد باقر ساعدی خراسانی، نشر صفا، ۱۴۰۵ق، تهران (در ۳۶۸ صفحه وزیری)؛
«ترجمه تفسير شريف صافي» ترجمه عبد الرحیم عقیقی بخشایشی و همکاری گروهي از فضلا و قرآن پژوهان ، انتشارات نوید اسلام، ‏1385ش، قم.

منابع

نرم افزار جامع التفاسیر؛ سایت lib.ir؛ سایت ویکی پدیا

تهیه و تنظیم: عباسعلی مردی