تلخیص الشافی

سید مرتضی الشافی را در رد کتاب المغنی (تالیف عبدالجبار همدانی معتزلی) نوشت و شیخ طوسی الشافی را تلخیص کرد.

پس از درگذشت رسول خدا(ص) اختلافات گوناگونی میان مسلمانان پدیدار گشت که مهمترین آنها اختلاف در پاره ای از مسائل مربوط به اعتقادات و من جمله در مسأله امامت بود. اختلاف در مسأله ی امامت از آن جا ناشی گشت که برخی امامت را به اتفاق و اختیار امّت و برخی دیگر با نص و تعیین صاحب شریعت اثبات می کردند. این اختلاف منشأ پدید آمدن گروهها و کتابهای مختلف شد.

یکی از گروههایی که مورد تهاجم قرار گرفت شیعه بود که اعتقاد به انتصاب الهی امامت داشت و دست خلق را از انتخاب و تعیین امام و جانشین رسول خدا کوتاه می دانست. برخی از علمای سنی با نگاشتن کتاب به اندیشه شیعی حمله می کردند؛ گرچه این حملات بی پاسخ نمی ماند و عالمی شیعی کتابی در نقض و رد آن مهاجم می نوشت و سستی دلایل وی را به رخ می کشید.

قاضی عبدالجبار همدانی معتزلی (م ۴۱۵ ق) در دائرةالمعارف کلامی خود که موسوم به «المغنی فی ابواب التوحید و العدل» است قسمت مهمی را اختصاص به مساله امامت داد. کتاب مغنی در بیست مجلد به وسیله قاضی عبدالجبار در مسجد رامهرمز املاء شده است. جزء بیستم آن در امامت و رد نظریه شیعه درباره امامت است.

علمای چندی به کتاب مغنی عبدالجبار پاسخ گفتند که مشهورترین و مبسوط ترین آن کتاب شافی سید مرتضی علم الهدی است. کتاب شافی مورد توجه شیعه و سنی قرار گرفت. سنیان در رد آن کتاب نوشتند و شیعیان در شرح و تلخیصش. یکی از مهم ترین تلخیص های آن تلخیص الشافی شیخ طوسی بود.

شیخ طوسی در آغاز کتاب پس از مقدمه ای کوتاه درباره تکلیف انسان در شناخت خدا، و اهمیت امامت، می گوید که «من کتاب شریف مرتضی را مشتمل بر مسائل مهم امامت و محتوی ادلّه مورد اعتماد اصحابمان دیدم. او در این کتاب به ذروه علیا و غایت قصوی رسیده و هر کس در این موضوع چیزی نوشته از او اخذ و اقتباس کرده و به ساحت او فرود آمده است... و چون جماعتی از اصحاب مشتاق بودند که این کتاب تلخیص شود و مکررات آن ساقط گردد من عزم بر تلخیص آن گرفتم و در آغاز آن کیفیت اختلاف مردم را در امامت یاد کردم و در برخی از موارد احتجاجاتی افزون بر آنچه که در کتاب بود آوردم».

محتوا

محتوای کتاب تلخیص الشافی به ترتیب زیر است:

اختلاف مسلمانان در وجوب امامت؛ در این بخش دیدگاه گروه های مختلف از جمله حشویه، معتزله، شیعه و ... بیان شده و اثبات شده که شیعه معتقد است که وجوب امامت عقلی و نقلی است.
صفات امام؛ چهار ویژگی عصمت، افضلیت، اعلمیت در احکام، و شجاع ترین بودن، صفاتی هستند که امام (جانشین بلافصل نبی) باید متصف به آنها باشد.
وجود نص بر امامت امام یا معجزه از شخص امام که دلالت بر امامتش کند.
وجود نص بر امامت امیر المؤمنین علیه السلام به عنوان خلیفه بلافصل. از طولانی ترین بخشهای کتاب (شامل تمام جزء دوم کتاب) است که به طرق عقلی و نقلی به بیان نصوص موجود در امامت امیر المؤمنین علیه السلام پرداخته است.
امیر المؤمنین علیه السلام افضل صحابه بود. ذکر احادیث منزلت، اعطای عَلَم در غزوه خیبر، سخن رسول خدا به ذی الثدیه و دیگر صحابه درباره امیر المؤمنین و... در این قسمت آمده است.
در رد و ابطال سخن کسی که جانشینی امیر المؤمنین را بعد از رسول خدا بلا فصل نمی داند.
در اثبات اینکه خلیفه اول دارای صفات امامت (عصمت، افضلیت، اعلمیت و شجاعت) نبوده است.
نقض دلایل فضیلت خلیفه اول بر دیگر صحابه.
نقض و ابطال امامت خلفیه دوم. در این بخش از سرپیچی وی در وارد شدن به سپاه اسامه تا برگزاری شوری مطالب مستندی آمده است.
نقض و ابطال امامت خلفیه سوم. در این بخش افزون بر مطالب و دلایلی که به رد امامت خلیفه اول و دوم می انجامد مطاعن خلیفه سوم نیز آمده است.
احکام محاربین امیر المؤمنین علیه السلام؛
ذکر امامت حسنین علیهما السلام؛

– ۱۹. ذکر امامت علی بن الحسین علیهما السلام تا امام حضرت حجت علیه السلام؛

در فصل پایانی ولادت و علل غیبت حضرت و ... آمده است.

شایان ذکر است که شیخ طوسی ذیل هر آیه و روایتی که سخنی از معارضان باشد با عنوان «اشکال» نقل و منصفانه و مستند به آن جواب گفته و نقض می کند.

چاپهای تخلیص الشافی

چاپ سنگی در سال ۱۳۰۱ق همراه با کتاب الشافی، در تهران؛
تحقیق و تصحیح سید حسین بحرالعلوم در سال ۱۳۸۳ق، نجف اشرف. این چاپ را انتشارات مختلف به صورت افست تجدید چاپ کرده اند. مقدمه ای مبسوط در شناخت شیخ طوسی، پاورقی های فراوان و مفید در نشان دادن مآخذ و مصادر سخنان شیخ طوسی و روایات تلخیص الشافی، توضیح عبارات و بیان حکایاتی که شیخ طوسی به اجمال به آن پرداخته، از مواردی است که سید حسین بحرالعلوم در این اثر بدانها پرداخته است.

تهیه و تنظیم: عباسعلی مردی