از سال هاى آغازين نگارش حديث و تاريخ، شخصيت ويژه و منحصر به فرد حضرت فاطمه زهرا عليهاالسلام مورد توجه محدثان و مورخان قرار گرفت. موضوعات مورد علاقه نويسندگان شيعه و سنى در باره حضرت فاطمه عليهاالسلام متعدد و متنوع اند.
روايات حضرت فاطمه عليهاالسلام از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله، فضائل و مناقب حضرت فاطمه، زندگى نامه آن حضرت، بويژه حوادث مهم زندگى ايشان همانند ولادت، ازدواج و شهادت، حوادث مرتبط با حضرت، همانند قضيه فدك و حوادث پديد آمده پس از پيامبر صلى الله عليه و آله از جمله موضوعات مورد علاقه نويسندگان هستند.
در دوره هاى پسين، جامع نگارى در ارتباط با حضرت فاطمه عليهاالسلام رونق بيشترى يافته است. شمار نگاشته هاى كهن و معاصر درباره حضرت فاطمه عليهاالسلام بسيار است. آثار مفقود، كه گاه تنها نامى از آنها در كتاب هاى فهرست برجاى مانده و گاه حتى نامى از آنها نيست، فراوان هستند. افزون بر آنها، بيش از دو هزار و چهارصد نگاشته در دسترس، در باره آن حضرت گزارش شده است.[۱]
ياد كرد نام اين كتاب ها نيز مجال بيشترى مى طلبد ؛ از اين رو، تنها به ذكر مشخصات مهم ترين و كهن ترين نگاشته هاى فاطمى و تبيين موارد مهم آن بسنده مى كنيم.
كهن ترين نگاشته در دسترس درباره حضرت فاطمه عليهاالسلام، نوشته نسبتا مفصل عبدالرزاق صنعانى (م ۲۱۱ ق) با نام تزويج فاطمه عليهاالسلام است.[۲]عبدالرزاق كتاب خويش را در اواخر سده دوم و در دوران امامت امام رضا عليه السلام نگاشته است. گفتنى است كه گزارش هاى عبدالرزاق، داراى اتقان و انضباط لازم نيستند.
ابن ابى الدنيا (م ۲۸۱ ق) نويسنده متنوع نويس اهل سنت نيز كتابى با نام تزويج فاطمه نگاشته است[۳]كه متأسفانه در اختيار نيست.
ابواسحاق ابراهيم بن محمد ثقفى (م ۲۸۳ ق) تاريخ نويس مشهور شيعى، كتابى با نام فدك داشته[۴]كه اكنون مفقود است. نويسنده ديگر شيعى ابو عبداللّه غَلاّبى (م ۲۹۸ ق) نيز كتابى با نام أخبار فاطمة و نشأتها و مولدها داشته[۵]است.
اسحاق بن راهويه (م ۲۳۸ ق) در كتاب مسند خود، در بخشى با نام «ما يروى عن فاطمه بنت رسول اللّه صلى الله عليه و آله عن رسول اللّه »، پانزده حديث گزارش كرده است[۶]. احمد بن حنبل در بخش پايانى مسند خود و در قسمت مربوط به زنان، روايات حضرت فاطمه عليهاالسلام از پيامبر صلى الله عليه و آله را به گونه اى گسترده تر از ابن راهويه نقل كرده است.[۷]
در اين دو كتاب، افزون بر روايات نبوى، برخى ويژگى هاى حضرت فاطمه عليهاالسلامنيز گزارش شده اند.
احمد بن حنبل در ديگر كتاب خود با نام فضائل الصحابه، رواياتى را در فضيلت حضرت فاطمه عليهاالسلام بيان كرده است.[۸]
ابو يعلى موصلى (م ۳۰۷ ق)، سليمان طبرانى (م ۳۶۰ ق) ابن شاهين (م ۳۸۵ ق)، دارقطنى(م ۳۸۵ ق) نيز در كتاب هاى خويش بخشى را با نام مسند فاطمه گشوده اند.
ابو العباس احمد بن محمد بن سعيد، مشهور به ابن عقده (م ۳۳۳ ق) كه شيعه و زيدى مذهب بوده است، كتابى با نام كتاب من روى عن فاطمه من اولادها نگاشته است كه در ظاهر كتابى رجالى با هدف معرفى راويان روايات حضرت زهرا عليهاالسلام بوده است.
ابو بكر احمد بن عبدالعزيز جوهرى بصرى (م ۳۲۳ ق) در كتاب متمايز خويش، السقيفة وفدك از زاويه اى ديگر به زندگى حضرت زهرا عليهاالسلام پرداخته است. اين كتاب تا سده هاى ميانى در دسترس بوده است. در دوره معاصر اين كتاب با استفاده از گزارش هاى ابن ابى الحديد در شرح نهج البلاغة، از سوى محمد هادى امينى باز گردآورى شده است.[۹]
محمد بن جرير طبرى شيعى (م قرن ۴ هجرى)، در كتاب دلائل الامامه، ۶۹ حديث درباره حضرت فاطمه عليهاالسلام، يا به نقل از ايشان آورده است.[۱۰]اين كتاب گسترده ترين نگاشته كهن درباره حضرت فاطمه عليهاالسلام است.
كتاب ديگرى از اين نويسنده با نام مناقب فاطمة الزهراء و ولدها را نيز گزارش شده است.[۱۱]
شيخ صدوق رحمه الله (م ۳۸۱ ق)، كتابى با نام مولد فاطمه داشته است[۱۲]متأسفانه اين كتاب تاكنون مفقود است. ظاهرا اين كتاب عنوان و مطالبى فراتر از ولادت حضرت فاطمه عليهاالسلام داشته است. شيخ صدوق رحمه الله در كتاب عيون اخبار الرضا عليه السلام، پس از نقل رواياتى با مضمون «لولا عَلِيَّ ما كانَ لَها كُفْوٌ» مى نويسد:
«وقد اخرجت ما رويته فى هذا المعنى فى كتاب مولد فاطمه وفضائلها».[۱۳]
ابو طالب عبيداللّه بن احمد انبارى (م ۳۵۶ ق) و ابو جيش مظفر بن محمد بلخى (م ۳۶۷ ق) نيز كتاب هايى با عنوان فدك نگاشته اند.[۱۴]
ابن انبارى كتاب ديگرى با نام اخبار فاطمه عليهاالسلام نيز داشته است.
[۱]. ر . ك : فاطمه در آيينه كتاب ، اسماعيل انصارى خوئينى : اين كتابها به ۳۷ زبان نگاشته شده است .
[۲]. ر . ك : المصنف ، عبد الرزاق : ج ۵ ص ۴۸۵ ـ ۴۹۰ .
[۳]. الفهرست ، ابن نديم : ص ۲۶۲ .
[۴]. رجال النجاشى : ص ۱۷ ، الفهرست ، طوسى : ص ۳۷ ، معالم العلماء : ص ۳۹ .
[۵]. رجال النجاشى : ص ۳۴۷ .
[۶]. مسند اسحاق بن راهويه : ج ۵ ص ۳ ح ۱۶ .
[۷]. ر . ك : مسند ابن حنبل : ج ۶ ص ۲۸۷ ح ۲۸۳ .
[۸]. ر . ك : فضائل الصحابة ، ابن حنبل : ج ۲ فضائل فاطمه بنت رسول اللّه عليهماالسلام .
[۹]. السقيفة والفدك ، به همت محمّد هادى امينى .
[۱۰]. دلائل الإمامة : ص ۶۵ ـ ۷۶ .
[۱۱]. الذريعة : ج ۲۲ ص ۳۳۲ ش ۷۳۲۲ .
[۱۲]. رجال النجاشى : ص ۳۹۲ ، معالم العلماء : ص ۱۴۷ .
[۱۳]. عيون أخبار الرضا عليه السلام : ج ۲ ص ۲۰۴ .
[۱۴]. ر . ك : رجال النجاشى : ص ۲۲۲ و ۴۲۲ .