حدیث
الأمالى للطوسى : عبد العظيم بن عبد اللَّه الحسنى ، قال : حدّثنا أبو جعفر محمّد بن عليّ ، عن أبيه ، عن جدّه ، عن جعفر بن محمّد ، عن آبائه ، عن عليّ عليهم السلام ، قال :
قالَ رَسولُ اللَّهِ صلى اللَّه عليه و آله : السُّنَّةُ سُنَّتانِ : سُنَّةٌ فى فَريضَةٍ ، الأَخذُ بِها هُدىً وتَركُها ضَلالَةٌ ، وسُنَّةٌ فى غَيرِ فَريضَةٍ ، الأَخذُ بِها فَضيلَةٌ ، وتَركُها إلى غَيرِها [غَيرُ ]خَطيئَةٍ .
[۱]
ترجمه
حضرت عبد العظيم عليه السلام - به نقل از امام جواد عليه السلام، از پدرانش عليهم السلام - : پيامبر خدا صلى اللَّه عليه و آله فرمود : «سنّت، دو گونه است : سنّت فريضه (واجب) كه عمل به آن، هدايت و ترك آن، گم‌راهى است و سنّت غير فريضه (غير واجب) كه عمل به آن، فضيلت است و ترك آن، گناه نيست» .
شرح
مقصود از «سنّت» در اين حديث ، مجموعه برنامه‌ها و دستور العمل‌هايى است كه اسلام براى هدايت انسان به سوى مقصد اعلاى انسانيت و رسيدن به كمالات مادّى و معنوى ارائه كرده است . اين برنامه‌ها به دو بخش تقسيم مى‌شوند :
اوّل . برنامه‌هايى كه رعايت آنها لازم و ترك آنها موجب گم‌راهى است . اين برنامه‌ها شامل انجام دادن واجبات و ترك محرّمات اند و «سنّتِ فريضه» يا «فرايض» ناميده مى‌شوند .
دوم . برنامه‌هايى كه رعايت آنها نيكوست؛ ليكن ترك آنها به گم‌راهى نمى‌انجامد. اين برنامه‌ها شامل انجام مستحبّات و ترك مكروهات اند و «سنّت غير فريضه» يا «فضايل» ناميده مى‌شوند .
پيام اصلىِ اين حديث ، عبارت است از اهتمام و جدّيت تمام در انجام فرايض .
توضيح اين پيام ، اين كه: شيطان ، تا آن جا كه بتواند، تلاش مى‌كند انسان را به طور كامل، از فرايض و فضايل دور نگه دارد، به گونه‌اى كه هيچ كار نيكى از انسان صادر نشود ، و اگر نتوانست ، تلاش مى‌كند كه كار نيك او ، بى‌خاصيت شود و نقشى در سعادت او ايفا نكند . شيطان براى رسيدن به اين هدف، از حيله‌هاى مختلف و دام‌هاى رنگارنگى استفاده مى‌نمايد .
يكى از حيله‌هاى شيطان براى گم‌راهى انسان و بى اثر كردن كارهاى نيك او ، وادار ساختن او به فضايل همراه با بى‌اعتنايى به فرايض است ، مانند كسى كه خضوع و خشوع در عبادت دارد؛ ولى در دين، بدعت مى‌گذارد. در حديثى از پيامبر صلى اللَّه عليه و آله آمده كه شيطان بدعت‌گذاران در دين را رها مى‌كند تا هر چه مى‌خواهند، عبادت كنند و در عبادت، اظهار خشوع نمايند و اشك بريزند![۲]
يا به نافله شب اهمّيت مى‌دهد ؛ ولى در كنار اين فضيلت ، دل مؤمنى را با زبان يا قلم مى‌آزارد .
يا مدرسه مى‌سازد ؛ ولى حقوق واجب مالى خود را پرداخت نمى‌كند .
يا خانمى كه به حجاب اهمّيت نمى‌دهد ؛ ولى زيارت عاشورايش ترك نمى‌شود .
نكته قابل توجّه، اين است كه اگر اشتغال به فضايل، سبب بى‌اعتنايى به فرايض و ترك آنها شود ، فضايل نيز خاصيت خود را از دست مى‌دهند و موجب نزديكى انسان به خداوند سبحان نمى‌گردند. در حديثى از امام على عليه السلام آمده كه فرمود :
لا قُربَةَ بالنَّوافِلِ إذا أضَرَّت بالفَرائضِ .
[۳]
هر گاه مستحبّات به واجبات لطمه زنند، مستحبّات موجب نزديكى [ انسان به خدا ] نمى‌گردند .
و در حديثى ديگر از ايشان آمده :
إنّك إنِ اشتَغَلتَ بفَضائلِ النَّوافِلِ عَن أداءِ الفَرائضِ ، فلَن يَقومَ فَضلٌ تَكسِبُهُ بِفَرضٍ تُضَيِّعُهُ .
[۴]
اگر با پرداختن به فضيلت مستحبّات، از به جا آوردن فرايض باز مى‌مانى، هرگز آن فضيلتى كه به دست مى‌آورى با [گناه] آن فريضه‌اى كه ضايعش مى‌كنى، برابرى نمى‌كند .
با در نظر گرفتن مطالبى كه گذشت ، راز تأكيد اهل بيت عليهم السلام بر اهمّيت دادن مسلمانان بر انجام فرايض گشوده مى‌شود .[۵]پيامبر خدا صلى اللَّه عليه و آله، پرهيزگارترينِ مردم را كسى مى‌داند كه به فرايض الهى عمل كند :
اِعمَلْ بفَرائضِ اللَّهِ تَكُن أتقَى الناسِ .
[۶]
به فرايض خدا عمل كن، تا از پرهيزگارترينِ مردم باشى .
همچنين امام زين العابدين عليه السلام فرموده :
مَن عَمِلَ بما افتَرَضَ اللَّهُ علَيهِ فهُو مِن خَيرِ الناسِ .
[۷]
هر كس به آنچه خداوند بر او فرض كرده است عمل كند، او از بهترين مردمان است .
با اندكى تأمّل، معلوم مى‌شود كه حكمت تأكيد خاندان رسالت بر انجام فرايض ، اين است كه مبادا مسلمانان ، گرفتار فريب شيطان شوند و فضايل، جاى فرايض را در زندگى آنها بگيرد، وگر نه ، بديهى است كه پس از انجام فرايض ، فضايل اخلاقى و عملى، موجب افزايش تقرّب به خداى سبحان و رسيدن به قلّه كمالات انسانى مى‌گردد .
[۱]الأمالى ، طوسى : ص ۵۸۹ ح ۱۱ . گفتنى است كه اين حديث در الكافى (ج ۱ ص ۷۲) با سند ديگر از امام على عليه السلام نقل شده و در آن به جاى «تركها إلى غيرها خطيئة» «تركها إلى غير خطيئة» آمده و در الخصال (ص ۴۸)، «و تركها غير خطيئة» آمده است .علّامه مجلسى در بحار الأنوار (ج ۲ ص ۲۶) اين حديث را از الأمالى طوسى، همانند نقل الخصال آورده است و ظاهر شروح كافى نيز اضافه غير به خطيئة است . بنا بر اين به نظر مى‌رسد كه متن الخصال، اصح باشد. از اين رو، متن را مطابق آن اصلاح كرديم .
[۲]ر . ك : ميزان الحكمة : ج ۱ ص ۱۵۱ ح ۱۷۵۱ «بدعت‌گذار و عبادت» .
[۳]نهج البلاغة : حكمت ۳۹ .
[۴]غرر الحكم : ح ۳۷۹۳ .
[۵]ر. ك : ميزان الحكمة : ج ۹ ص ۱۰۰ «ترغيب به انجام فرايض» .
[۶]الكافى : ج ۲ ص ۸۲ ح ۴ .
[۷]الكافى : ج ۲ ص ۸۱ ح ۱ .
