دورانديشى

حدیث

عيون أخبار الرضا عليه السلام : حدّثنا عليّ بن أحمد بن عمران الدقّاق ، قال : حدّثنا محمّد بن هارون الصوفى ، قال : حدّثنى أبو تراب عبيد اللَّه بن موسى الرويانى ، عن عبد العظيم بن عبد اللَّه الحسنى ، قال :

قُلتُ لِأَبى جَعفَرٍ مُحَمَّدِ بنِ عَلِيِّ الرِّضا عليه السلام : يَابنَ رَسولِ اللَّهِ ! حَدِّثنى بِحَديثٍ عَن آبائِكَ عليهم السلام ... .

قالَ : حَدَّثَنى أبى، عَن جَدّى، عَن آبائِهِ عليهم السلام، قالَ : قالَ أميرُ المُؤمِنينَ عليه السلام : التَّدبيرُ قَبلَ العَمَلِ يُؤمِنُكَ مِنَ النَّدَمِ . [۱]

ترجمه‌

حضرت عبد العظيم عليه السلام : به امام جواد عليه السلام گفتم : اى فرزند پيامبر خدا! حديثى از پدرانت برايم بازگو كن .

فرمود : «پدرم، از جدّم ، از پدرانش نقل نمود كه امير مؤمنان عليه السلام فرمود : تدبير قبل از انجام كار ، از پشيمانى پيشگيرى مى‌كند» .

شرح‌

كلمه «تدبير» از ريشه «دَبْر» و «دُبُر» به معناى پايان و پُشت است و تدبير كارها، به معناى دقّت در سرانجام و پايان آنهااست. رهنمود امام على عليه السلام، براى پيشگيرى از ندامت و پشيمانى در زندگى اين است كه انسان هر كارى را كه مى‌خواهد انجام دهد، قبل از انجام دادن آن در باره پايان آن، خوب فكر كند . در اين باره چند نكته قابل توجّه است :

۱ . ره‌نمود ياد شده، در واقع برگرفته از همه آياتى‌[۲]است كه تأكيد دارند تأمّل در سرنوشت افراد و جوامع تبهكار، براى آن كه انسان به سرنوشت آنان گرفتار نشود، ضرورى است.

۲ . سنّت الهى و قانون تكوينى حاكم بر تاريخ، غير قابل تغيير است . از اين رو، ظلم، فساد، گناه و تبهكارى، عاقبتى جز هلاكت و تباهى ندارد.

۳ . انسان‌هاى تبهكار، روزى پشيمان خواهند شد و چه بسا وقتى پشيمان شوند كه پشيمانى براى آنها سودى ندارد.[۳]

۴ . افراد دورانديش، كمتر دچار غم و اندوه، پريشانى و ضعف اعصاب مى‌شوند، و هر چه عقل تدبيرشان در زندگى بيشتر باشد، مشكلات آنها كمتر خواهد بود . از اين رو در حديثى آمده است:

أعْقَلُ النّاسِ أنْظَرُهُم فى العَواقِبِ . [۴]

خردمندترين مردم، عاقبت‌انديش‌ترين آنهاست .

۵ . دورانديشى، به قدرى در سعادت مادّى و معنوى انسان مؤثّر است كه وقتى شخصى از پيامبر خدا صلى اللَّه عليه و آله ره‌نمودى براى زندگى خواست، بر اساس روايت كلينى، ايشان براى توجّه دادن به اهمّيت و نقش اين ره‌نمود در زندگى، سه بار از او پرسيد: «اگر سفارشى كنم، انجام مى‌دهى؟» و وقتى وى در بار سوم پاسخ مثبت داد، پيامبر صلى اللَّه عليه و آله فرمود:

إذا أنتَ هَمَمْتَ بأمْرٍ فتَدبَّرْ عاقِبَتَهُ ، فإنْ يَكُنْ رُشْداً فأمْضِهِ ، وإنْ يَكُنْ غَيّاً فانْتَهِ عَنهُ . [۵]

هر گاه خواستى كارى كنى، در عاقبت آن بينديش. اگر كار درستى بود، آن را انجام بده و اگر نادرست و گم‌راه كننده بود ، از آن خوددارى كن .

[۱]عيون أخبار الرضا عليه السلام : ج‌۲ ص‌۵۳ و ۵۴ ح‌۲۰۴ ، بحار الأنوار : ج‌۶۸ ص‌۳۳۸ ح‌۱ . نيز ، ر . ك : همين كتاب : ح ۹۳ .

[۲]مانند اين آيات: (وَانظُرُواْ كَيْفَ كَانَ عَقِبَةُ الْمُفْسِدِينَ) (اعراف: آيه ۸۶)، (فَانظُرْ كَيْفَ كَانَ عَقِبَةُ الْمُجْرِمِينَ) (اعراف: آيه ۸۴)، (فَانظُرْ كَيْفَ كَانَ عَقِبَةُ الظَّلِمِينَ) (يونس: آيه‌۳۹)، (فَانظُرْ كَيْفَ كَانَ عَقِبَةُ الْمُنذَرِينَ) (يونس: آيه ۷۳).

[۳]در آيات فراوانى به اين معنا اشاره شده است، مانند: (وَ يَوْمَ يَعَضُّ الظَّالِمُ عَلَى‌ يَدَيْهِ يَقُولُ يَلَيْتَنِى اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِيلاً) (فرقان: آيه ۲۷) و (يَوْمَ لَا يَنفَعُ الظَّلِمِينَ مَعْذِرَتُهُمْ وَ لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَ لَهُمْ سُوءُ الدَّارِ) (غافر: آيه ۵۲).

[۴]غرر الحكم : ح ۳۳۶۷ .

[۵]الكافى : ج ۸ ص ۱۵۰ ح ۱۳۰ .