شرح الأربعین

شرحی بر چهل حدیث مشکل

اربعین نویسی و ثبت و شرح چهل حدیث در میان علما سنتی دیرپای در جهان اسلام است که گردآورندگان آن به شوق آنکه مشمول مفاد حدیث شریف نبوی ـ صلی الله علیه و‌آله ـ «من حفظ علی امتی أربعین حدیثاً ینتفعون بها، بَعَثَه اللهَ یوم القیامة فقیهاً عالماً» گردند، به شرح و جمع چهل حدیث همت گماشته اند. قاضی سعید قمی معروف به حکمی کوچک، فیلسوف و عارف اخباری شیعی(م ۱۱۰۷ق) از آن جمله علماست که انگیزه خود را از نگارش این کتاب انتخاب احادیث مشکل و شرح و توضیح آنها بیان کرده و اینکه بتواند معانی نهفته در آنها را کشف کند. وی به هنگام مطالعه آثار صدوق و کلینی برای توضیح احادیث مشکل یادداشتهایی می نوشته است که این کتاب شاید تدوین آن شروح باشد.

این کتاب با عناوین مختلفی در کتب فهارس یاد شده نظیر: الأربعون حدیثاً، اربعین قاضی سعید، شرح اربعین، کتاب الأربعین.

شرح الأربعین مشتمل است بر یک مقدمه و شرح بیست و سه حدیث؛

قاضی سعید قمی در شرح هر یک از احادیث به تناسب مقام به بحثهای ادبی، عرفانی و فلسفی درباره آن پرداخته و در انجام آن نظر به احادیث دیگر غیر آنچه در این اثر ضبط شده و اقوال عارفان و حکیمان داشته است. وی مباحث خود را چنان که شایسته دانسته است تحت عناوین فرعی متنوعی از قبیل «اشارة»، «هدایة»، «ارشاد»، «اشراق»، «الشارق»، «لمعة»، «مطلع»، «مفتاح»، «انوار ملکوتیة»، «النور»، «تنویر»، «تتمیم اشراقی» و عناوین دیگری از این دست به ترتیب درآورده است. این شیوه را شاید بتوان ناشی از ذوق عرفانی و گرایشات اشراقی وی دانست.

مطالب قاضی سعید ذیل شرح هر حدیث مفصل و مبسوط است به طوری که شرح هر حدیث را می توان رساله ای مستقل دانست.

مؤلف، برخی از احادیثی را که در این کتاب شرح کرده، در شرح توحید صدوق خود نیز اجمالاً یا تفصیلاً آورده است. از اینرو گاهی در هر دو اثر به مناسبت مقام، از یکی به دیگری ارجاع داده است.

قاضی سعید قمی شرح الاربعین را به مرور ایام نگاشته است به طوری که گاه از آن به تألیف اثر یا آثار دیگری نیز معطوف گشته است. تألیف آن بین سالهای ۱۰۹۵ـ ۱۰۹۶ق آغاز و تا ۱۰۹۹ ادامه داشته است، برخی نیز گفته اند که تألیف آن طی سالهای ۱۰۷۹ تا ۱۰۹۱ است (مقدمه مصحح کلید بهشت)؛ اما با اینهمه تألیف این کتاب به پایان نرسیده است.

برخی از احادیث شرح شده چنین است:

إن لله عزوجل عمودا من یاقوتة؛

الله غایة من غیّاه؛

إن الله خلق العرش أرباعاً؛

فی الألف ستّ من صفات الله عزوجل؛

من رآنی فی المنام فقد رآنی؛

کنت أنا و علی بن ابی طالب فی غزوة العسرة.

چاپهای شرح الاربعین

چاپ سنگی به تصحیح محمد علی بامداد با عنوان شرح اربعین، در ۱۳۱۵ ش برابر با ۱۳۵۵ق، با تقریظ مرحوم حاج سید نصرالله تقوی و با سرمایه میرزا عیسی علی آبادی در چاپخانه اخوان کتابچی در تهران چاپ شد.
چاپ میراث مکتوب به تصحیح نجفقلی حبیبی که چاپ دوم، چاپ پیشین است در سال ۱۳۷۹ش.

مصحح مقدمه ای مفصل دارد مشتمل است بر شرح حال اجمالی از قاضی سعید قمی، معرفی اساتید و‌آثار وی و ضمیمه دو نامه از قاضی سعید به ملامحسن فیض و پاسخ او و نیز دو قطعه شعر یکی از ملاعبدالرزاق لاهیجی به قاضی و دیگری جواب وی به لاهیجی.

افزون بر آن کتاب شامل فهارس فنی (آیات؛ جایها، اعلام و ... ) است.

منابع:

مقدمه نجفقلی حبیبی بر تصحیح شرح الأربعین؛ قاضی سعید قمی نوشتۀ غلامرضا گلی زواره؛ سایت lib.ir

تهیه و تنظیم: عباسعلی مردی