چرایی انتخاب کوفه از سوی امام حسین(ع)

کوفه در آن دوران، ویژگی هایی داشت که با توجّه به آن ویژگی ها، مناسب ترین نقطه در جهان اسلام برای تحقّق اهداف امام حسین (ع) بود. این ویژگی ها عبارت اند از:

یک. موقعیت سیاسی ـ نظامی

شهر کوفه، در سال هفده هجری، به فرمان خلیفۀ دوم و به دست

سعد بن ابی وقّاص، به منظور تشکیل یک پادگان بزرگ نظامی جهت ساماندهی نیروهای نظامی برای گسترش هر چه بیشتر فتوحات اسلامی، شکل گرفت.

به دلیل موقعیت ویژۀ شهر کوفه در صدر اسلام، شمار قابل توجّهی از سران قبایل، فرماندهان بزرگ نظامی و جنگجویان زُبده، در این شهر ساکن بودند. از این رو، امام علی (ع) هنگامی که برای خاموش کردن فتنۀناکثین (پیمان شکنان) از مدینه عازم عراق شد، تنها هفتصد نفر نیروی نظامی از مهاجر و انصار، همراه داشت؛ ولی دوازده هزار نیرو از کوفه به سپاه ایشان پیوستند.

دو. موقعیت جغرافیایی

کوفه در گذشته، در قلب سرزمین های اسلامی قرار داشت و نزدیک ترین نقطه برای مدیریت قلمرو مسلمانان، بویژه برای نقاطی بود که در عصر خلیفۀ دوم، به قلمرو حکومت اسلامی افزوده شد.

در دوران زمامداری امام علی (ع)، مقرّ خلافت از مدینه به کوفه منتقل شد که بی تردید، افزون بر موقعیت اقتصادی، یکی از دلایل آن، دسترسی آسان از این شهر به سرزمین های مختلف اسلامی، خصوصاً هنگام نیاز به اعزام نیرو برای جنگ با معاویه بود.

سه. موقعیت فرهنگی

کوفه، افزون بر موقعیت سیاسی، نظامی و جغرافیایی آن، مهم ترین پایگاه فرهنگی جهان اسلام نیز بوده است. پس از به خلافت رسیدن امام علی (ع)، سیاست های اصولی فرهنگی ایشان در دوران حکومت، از یک سو، و حضور یاران بزرگ پیامبر خدا صلی الله علیه و آله که همراه امام علی (ع) به کوفه آمده بودند، از سوی دیگر، نقش مؤثّری در رشد فرهنگی مردم کوفه داشت.

بر این اساس، هنگام حرکت امام حسین (ع) ـ که حدود ۲۵ سال از آغاز حکومت امام علی (ع) می گذشت ـ ، بی تردید، مردم کوفه، به طور نسبی از بالاترین سطوح فرهنگی در میان جوامع اسلامی برخوردار بودند. از این رو، زمینۀ اصلاح طلبی و قیام علیه ظلم و جور بنی امیّه، در این شهر بیش از هر جای دیگری فراهم بود. شورش های مکرّر آنها بر ضدّ حکومت های وقت پس از عاشورا، گواه این مدّعاست.

آنچه در اهمّیت شهر کوفه ذکر شد، به این معنا نیست که فضیلت مردم کوفه، همیشگی است؛ بلکه تا وقتی است که به ارزش های اسلامی وفادار باشند، چنان که امام علی (ع) در اوّلین لحظات ورودش به کوفه پس از پیروزی در جنگ جمل، ضمن سخنانی خطاب به آنان فرمود: «برای شما در اسلام، فضیلت است، مادام که دگرگونی و تغییری نداشته باشید».[۱]

چهار. کانون مبارزه با حکومت شام

نقش تعیین کنندۀ کوفیان در فتوحات اسلامی و درگیری آنها با حکومت ستمگر شام، بویژه در دوران حکومت امام علی (ع)، ایجاب می کرد تا طبعاً رضایت ندهند که شام، مرکز خلافت و تصمیم گیری در جهان اسلام باشد. لذا در طول حکومت اُمَوی، کوفه، کانون مبارزه و مخالفت با حکومت اُمَوی شام بود و در این راه، بیشترین کشته، زندانی و تبعیدی را داد.

زیاد بن ابیه، در دورانی که از طرف معاویه به حکومت کوفه گمارده شد، علاوه بر کشتن و زندانی کردن بسیاری از مبارزان و تبعید بسیاری از آنان به شام و دیگر شهرها، بر پایۀ برخی از گزارش ها، تنها پنجاه هزار نفر را از کوفه و بصره به سوی خراسان، کوچ داد. همچنین فرزندش ابن زیاد، علاوه بر کشتار گستردۀ مبارزان، بنا به نقلی، حدود دوازده هزار نفر از شیعیان کوفه را زندانی کرد.

نهضت توّابین پس از واقعۀ کربلا، شورش عبدالرحمان بن اشعث در سال های ۸۲ و ۸۳ هجری و قیام زید بن علی (ع) در سال ۱۲۲، دلایل روشن دیگری بر نفرت عمیق بخش قابل توجّهی از مردم کوفه از حکومت اُمَوی است.

در دوران امامت امام حسین (ع)، مفاسد اخلاقی و عملی آشکار یزید ـ که خود را خلیفۀ مسلمانان می دانست ـ ، نفرت طبیعی مردم کوفه نسبت به حکومت شام را دوچندان کرد. لذا با نوشتن نامه های پی در پی، از امام (ع) دعوت کردند تا به کوفه بیاید و حرکت شکل گرفته بر ضدّ حاکمان اُمَوی را سامان دهد.

پنج. حضور هواداران اهل بیت علیهم السلام

شمار شیعیان حقیقی و پیروان واقعی اهل بیت علیهم السلام در کوفه اندک بود؛ لیکن دوستداران اهل بیت علیهم السلام و کسانی که نسبت به خاندان رسالت، اظهار ارادت می کردند، در این شهر، فراوان بودند؛ بلکه با عنایت به این که کوفه، حدود پنج سال، مرکز حکومت عدل امام علی (ع) بود و جمع بسیاری از یاران بزرگ پیامبر خدا صلی الله علیه و آله، همراه ایشان به این شهر آمده بودند و از این طریق، احادیث فراوانی در فضایل اهل بیت علیهم السلام در میان مردم انتشار یافته بود، کوفه به تدریج، کانون هواداران اهل بیت علیهم السلام در جهان اسلام شد و به همین جهت، پس از مرگ معاویه، هنگامی که جمع کوچکی از پیروان راستین اهل بیت علیهم السلام فعالیت تبلیغاتی خود را برای بیعت با امام حسین (ع) و مبارزه با حکومت اُمَوی آغاز کردند، در فضای باز اجتماعی ناشی از ضعف فرماندار کوفه، در مدّت کوتاهی، فضای عمومی شهر در اختیار هواداران امام حسین (ع) قرار گرفت.

امّا مردم مکّه و مدینه، به دلیل شرایط سیاسی حاکم بر آنها، مانند کوفیان به اهل بیت علیهم السلام علاقه مند نبودند. در مقابل، گزارش های فراوانی از کثرت نسبی علاقه مندان اهل بیت علیهم السلام در کوفه حکایت دارد. هر چند هواداریِ بیشتر آنها در حدّ دفاع عملی و ایثار جان نبوده است؛ لیکن در دیگر شهرها، اهل بیت علیهم السلام، همین مقدار طرفدار هم نداشته اند و لذا هنگامی که ابن زیاد، کوفیان را به رفتن به سوی سرزمین کربلا و جنگ با امام حسین (ع) مجبور کرد، بسیاری از آنها، از نیمۀ راه گریختند و در کربلا، حاضر نشدند.

شرکت انبوهی از مردم کوفه در نهضت توّابین و شورش های پس از آن نیز گواه آن است که بخش عظیمی از مردم کوفه، در کربلا حاضر نبودند.

شش. دعوت کوفیان از امام (ع)

در سراسر جهان اسلام، جز اهل کوفه، هیچ کس از امام حسین (ع) برای اقدام بر ضدّ حکومت یزید، دعوت نکرد. از این رو، یکی از پاسخ های امام (ع) به معترضان، استناد به دعوت نامه های مردم کوفه بود. در چنین فضایی، اگر امام (ع) به نقطۀ دیگری می رفت و به دست کارگزاران حکومت، کشته می شد، آیا او را به بی سیاستی متّهم نمی کردند؟!

هفت. ممانعت حکومت اموی از رفتن امام (ع) به کوفه

رسیدن امام حسین (ع) به کوفه برای امویان، بسیار خطرناک بود؛ لذا پیش از سلطۀ کامل ابن زیاد بر کوفه، یزید و کارگزارانش با همۀ توان تلاش می کردند که امام (ع) به کوفه نرود. یزید، حتّی دست به دامن ابن عبّاس شد تا امام (ع) را از رفتن به کوفه باز دارد، همچنین عمرو بن سعید، فرماندار مکّه، کوشید تا جلوی رفتن امام (ع) را بگیرد، و گروهی را اعزام کرد تا مانع خروج امام (ع) از مکّه شوند؛ امّا پس از درگیری مختصر، امام (ع) روانۀ عراق گردید.

نتیجه

کوفه از نظر موقعیت فرهنگی، سیاسی، اجتماعی، نظامی و جغرافیایی، مناسب ترین نقطه برای آغاز نهضت بر ضدّ حکومت یزید بود.