عثمان بن سعيد بن عمرو عَمرى،[۱]نخستين نايب خاص امام مهدى عليه السلام است كه اين منصب را در دوره امام هادى عليه السلام و امام عسكرى عليه السلام نيز بر عهده داشته و نهاد وكالت را رهبرى كرده است. او پس از شهادت امام عسكرى عليه السلام در مدّت كوتاهى،[۲] مسئوليت نيابت از امام عصر عليه السلام را به عهده داشت. برخى او را از نوادگان عمّار بن ياسر دانستهاند.[۳] كنيه او «ابو عمرو» و «ابو محمّد»[۴] است و القابش عبارت اند از: «العمرى»، «السمان»،[۵]«الزيات»[۶]و «العسكرى»[۷].
لقبهاى سهگانه اخير نشان مىدهد كه وى براى مخفى نگهداشتن ارتباط خود با امامان عليهم السلام ، شغل پوششىِ روغنفروشى در سپاه زمامداران حاكم را انتخاب كرده بود.
بر پايه اسنادى كه ارائه مىگردد، او محضر سه امام از امامان اهلبيت عليهم السلام يعنى امام هادى عليه السلام ، امام عسكرى عليه السلام و امام مهدى عليه السلام را درك كرده است. برخى او را از اصحاب امام جواد عليه السلام نيز شمردهاند كه ظاهراً صحيح نيست.[۸]
منزلت «عَمرى» نزد امامان عليهم السلام
تأمّل در نصوصى كه از امام هادى عليه السلام و امام عسكرى عليه السلام و امام مهدى عليه السلام در باره عثمان بن سعيد به ما رسيده نشان مىدهد كه وى نزد آنان از منزلت رفيعى برخوردار بوده است.
امام هادى عليه السلام در باره او مىفرمايد:
... اين ابو عمرو ، كه مورد اعتماد و امين است، آنچه بگويد، از جانب من گفته است و آنچه به شما برساند، از سوى من رسانده است.[۹]
همچنين امام عسكرى عليه السلام در باره او مىفرمايد:
... اين ابو عمرو - كه مورد اعتماد و امين است - ، در [زمان امام ]گذشته ، مورد وثوق بوده و مورد وثوق من در زندگى و پس از مرگم است . آنچه به شما بگويد، از جانب من گفته است و آنچه به شما برساند، از سوى من رسانده است.[۱۰]
عثمان بن سعيد، از جمله چهل نفرِ مورد اعتماد امام عسكرى عليه السلام است كه ايشان فرزندش مهدى عليه السلام را به عنوان امام و خليفه بعد از خود به آنها معرفى كرده است .[۱۱]
دلايل نيابت «عَمرى» از امام مهدى عليه السلام
اثبات نيابت خاصه عثمان بن سعيد عَمرى از ولى عصر عليه السلام از اهميت ويژهاى برخوردار است؛ زيرا افزون بر اهميت اصل نيابت خاصّه، سند نيابت خاصه ديگر نائبان خاص ايشان نيز به او منتهى مىگردد. براى اثبات نيابت خاصّه عثمان بن سعيد، به چهار دليل مىتوان استناد جست:
۱. اجماع شيعيان اثنا عشريه
مهمترين دليل بر صحّت نيابت خاص عثمان بن سعيد، اتفاق و اجماع تمامىِ شيعيان بر پذيرش نيابت اوست. همان گونه كه اشاره شد، عثمان بن سعيد، صحابى نزديك سه امام از امامان اهل بيت عليهم السلام و سخت مورد اعتماد آنان بوده و جايگاه و منزلت والايى در ميان پيروان آنان داشته است، به گونهاى هيچ يك از آنان در صحّت ادّعاى او ترديد نكرده است.
به تعبير ديگر، اجماع شيعيان دوازده امامى بويژه علما و فقهاى آنان، در تمامى دورهها و زمانها بر پذيرش نيابت خاصه عَمرى و ساير نوّاب خاصه، يكى از ادله روشن صحّت ادّعاى نيابت آنهاست.
۲. رواياتى كه دلالت بر نيابت وى دارند
شيخ صدوق به نقل از عبيد اللَّه بن عبد اللَّه مىگويد : امام حسن [عسكرى] عليه السلام وكيلش، ابو محمّد عثمان بن سعيد عَمرى را در روزگار حياتش واسطه ميان خود و پيروانش قرار دارد و هنگامى كه اَجَل امام عليه السلام در رسيد، به او فرمان داد كه پيروانش را گرد آورد و به آنان خبر داد كه فرزندش، جانشين وى و صاحب امر ولايت پس از ايشان است و ابو محمّد عثمان بن سعيد عَمرى، وكيل او و باب و سفير ميان او و شيعيانش خواهد بود و هر كس درخواستى دارد، به عَمرى مراجعه كند، همان گونه كه در روزگار حيات امام عليه السلام به او مراجعه مىكرده است.[۱۲] همچنين شيخ طوسى روايت كرده است كه در مجلسى كه چهل نفر از شيعيان حضور داشتند، امام عسكرى عليه السلام خطاب به حاضران فرمود:
هان ! از امروز به بعد، ديگر او را نخواهيد ديد تا سنّى از او بگذرد. پس آنچه را عثمان مىگويد، بپذيريد و به فرمان او گردن نهيد و گفتهاش را بپذيريد؛ كه او جانشين امامتان است و كار به دست اوست.[۱۳]
۳. وثاقت عثمان بن سعيد
عثمان بن سعيد، جزو افراد معدودى است كه با نصّ صريح امامان معصوم عليهم السلام توثيق شده وتوثيق او با سند صحيح در اختيار ماست. سخن امام هادى عليه السلام و امام عسكرى عليه السلام مبنى بر توثيق او در صفحات پيشين نقل شد .[۱۴]
همچنين امام عسكرى عليه السلام در باره او و فرزندش، به احمد بن اسحاق - كه از عالمان بزرگ و وكيل موقوفات امام عليه السلام در قم بود - فرمود :
عَمرى و فرزند او مورد اعتماد من هستند و آنچه به تو برسانند، از سوى من رساندهاند و آنچه بگويند از جانب من گفتهاند. پس سخن آن دو را گوش فرا ده و فرمان آن دو را اطاعت كن؛ كه آنها مورد اعتماد و امين هستند .[۱۵]
طبيعى است كه ادّعاى نيابت فردى با اين ويژگىها و توثيقات از جانب امام معصوم عليه السلام ، در نزد شيعيان پذيرفته است.
۴. كراماتى كه از وى صادر شد
يكى از دلايلى كه مىتواند مؤيّد نيابت خاصّه آن جناب باشد، كراماتى است كه از وى ظاهر گرديده است. اين كرامات به تفصيل، در ابواب مربوط به فعّاليت وكيلان خواهد آمد.[۱۶]
۵. صدور توقيعات به خط ناحيه مقدّسه
در زمان امام عسكرى عليه السلام توقيعات ناحيه امامت، با خط، علامات و گويشى بود كه براى عالمان و مردم شناخته شده بود. از آغاز غيبت نيز توقيعات به همانگونه كه قبلاً صادر مىشد، در دسترس عثمان بن سعيد و فرزندش بود و به عالمان و مردم ارائه مىشد .
ابو نصر هبة الدين مىنويسد : توقيعات همان سان كه در دوره امام حسن [عسكرى ]عليه السلام به مردم مىرسيد، پس از آن هم همان گونه و با همان خط به مردم ارائه مى شد . نگاشتههايى در امور دين و دنيا و چيزهايى كه از آن پرسش مىكردند، همراه با پاسخهايى عجيب و خارق العاده .[۱۷]
۶. وجوب اعلام امام در صورت عدم صحّت ادّعاى عثمان
بر فرض آن كه ادّعاى نيابت شخصى مانند عثمان بن سعيد كه داراى سابقهاى روشن است و همه شواهد و قرائن، درستى آن را تأييد مىكند، صحّت نداشته باشد، بر امام عليه السلام لازم است كه از هر طريق ممكن، نادرستىِ اين ادّعا را براى پيروان خود روشن نمايد، وگرنه مردمان نسبت به اين موضوع در جهل خواهند بود. در بخش مدّعيان دروغين، خواهيم ديد كه امام عليه السلام نسبت به كسانى كه به دروغ، ادّعاى نيابت داشتند، سختگير بودند و با توقيع رسمى، ادّعاى نيابت آنان را باطل مىكردند.
وفات عثمان بن سعيد
زمان نيابت عثمان بن سعيد از امام مهدى عليه السلام چندان طولانى نبود. اگرچه تاريخ دقيق وفات او گزارش نشده، ولى اجمالاً مشخّص است كه او چند سال پس از شهادت امام عسكرى عليه السلام ، به سراى باقى شتافته است. يكى از مهمترين قرائن، مرگ احمد بن هلال است. احمد بن هلال، از كسانى است كه پس از وفات عثمان بن سعيد، به مخالفت با نايب دوم پرداخت و نيابت او را نپذيرفت و در نتيجه، امام عليه السلام در ضمن توقيع، او را مطرود دانست. اين شخص در سال ۲۶۷ق از دنيا رفته است.[۱۸] بنا بر اين، مشخّص مىشود كه وفات نايب اوّل مدّتزمانى قبل از او يعنى در سالهاى ۲۶۵ يا ۲۶۶۶ بوده است.[۱۹]
پس از وفات محمّد بن عثمان، توقيعى از جانب امام مهدى عليه السلام خطاب به نايب دوم يعنى محمّد بن عثمان بن سعيد صادر شد كه در آن، از عثمان بن سعيد ستايش فراوان شده بود :
پدرت سعادتمندانه زيست و ستوده در گذشت . خداوند ، او را رحمت كند و به اوليا و دوستدارانش ملحق كند كه همواره در كار آنان كوشا بود و تلاشش در كارهايى بود كه او را به خداى عزّ و جلّ و به ايشان نزديك مىكرد! خداوند ، رويَش را خرّم گرداند و لغزشش را ناديده بگيرد![۲۰]
مزار او در غرب بغداد در كنار خيابان ميدان بوده است. اين مكان در زمان شيخ طوسى نيز پابرجا بوده و اكنون نيز محلّ مشهورى است.
[۱] در رجال الكشّى (ج ۲ ص ۸۱۳ ح ۱۰۱۵) از حفص بن عمرو المعروف بالعمرى ياد شده كه مراد، عثمان بن سعيد است؛ زيرا او را وكيل امام عسكرى عليه السلام و فرزند او محمّد را وكيل ناحيه معرفى كرده است. ظاهراً در رجال الكشّى، تصحيف صورت گرفته است.
[۲] ر.ك: ص ۳۱۹ (وفات عثمان بن سعيد).
[۳] الذريعة: ج ۱ ص ۳۱۸ و ج ۲ ص ۱۰۶.
[۴] المقنع فى الإمامة: ص ۱۴۶.
[۵] الغيبة ، طوسى: ص ۳۵۴.
[۶] ر . ك : خلاصة الأقوال: ص ۲۲۰، رجال ابن داوود: ص ۱۳۳.
[۷] الغيبة ، طوسى: ص ۳۵۴.
[۸] بر پايه تاريخ تقريبى وفات عثمان بن سعيد - كه در اوايل غيبت صغرا - (حدود سالهاى ۲۷۵ ق) اتفاق افتاده است - و با احتساب عمر طبيعى انسان ، مىتوان او را متولّد حدود سال دويست هجرى دانست كه در اين صورت ، در دوره امامت امام جواد عليه السلام (۲۰۳ تا ۲۲۰ ق) و در دوره كودكى و جوانى به سر مىبرده و به طور عادى نمىتواند باب و وكيل و سفير امام عليه السلام باشد ، اگر چه همنشينى و همراهى او با امام جواد عليه السلام ممكن است. از اين رو ، نظر ابن شهر آشوب در المناقب (ج ۳ ص ۴۸۷) پذيرفتنى نيست (ر . ك : معجم رجال الحديث : ج ۱۲ ص ۱۲۴ ش ۷۶۰۴ .
[۹] ر . ك : ج ۵ ص ۵۸ ح ۷۹۳ (با سند صحيح). در باره صحيح بودن سند اين روايت، نيز، ر. ك: معجم رجال الحديث : ج ۱۲ ص ۱۲۳ .
[۱۰] همان جا. نيز، ر.ك: همين دانشنامه: ج ۵ ص ۲۴ ح ۷۷۲ .
[۱۱] الغيبة ، طوسى: ص ۳۵۷ ح ۳۱۹.
[۱۲] ر . ك : ص ۳۲۵ ح ۶۱۱ .
[۱۳] ر . ك : ص ۳۲۷ ح ۶۰۹ .
[۱۴] ر . ك : ص۳۱۱ (منزلت «عمرى» نزد امامان) .
[۱۵] الكافى : ج ۱ ص ۳۳۰ ، الغيبة ، طوسى : ص ۲۴۳ ش ۲۰۹. سند اين روايت، صحيح است (ر . ك : معجم رجال الحديث : ج ۱۲ ص ۱۲۳). نيز، براى ديدن تمام حديث، ر.ك: همين دانشنامه: ج ۵ ص ۵۸ ح ۷۹۳.
[۱۶] ر.ك: ص ۳۶۹ ح ۶۴۰ و ص ۳۹۱ ح ۶۵۰ .
[۱۷] ر . ك : ص ۳۴۸ ح ۶۲۷ .
[۱۸] الفهرست ، طوسى : ص ۸۳ .
[۱۹] برخى، قرائن ديگرى را نيز بر اين مطلب ارائه كردهاند. از آن جمله، طولانى بودن مدّت نيابت نايب دوم يعنى محمّد بن عثمان است كه نزديك به پنجاه سال بوده است؛ فوت محمّد بن عثمان در سال ۳۰۴ق يعنى ۴۵ سال پس از آغاز غيبت بوده است (ر. ك: ۳۴۹ ح ۶۲۷) كه با تسامح، پنجاه سال دانسته شده است. بنا بر اين، مدّت زمان نيابت نايب اوّل مىبايد بسيار كوتاه باشد. البته مىتوان گفت: مقصود از پنجاه سال نيابت، از زمان امام عسكرى عليه السلام تا زمان غيبت صغراست؛ چون محمّد بن عثمان، جزو وكلاى امام عسكرى عليه السلام هم بوده است. در نتيجه، اين متن، دلالتى بر نيابت اختصاصى محمّد بن عثمان ندارد. در جواب مىگوييم: در گزارش ابو نصر در توصيف زمان وكالت محمّد بن عثمان آمده است: او حدود پنجاه سال، نيابت امام را به عهده داشته است و مردم ، اموالى را كه بايد به امام مىرساندند، به او مىسپردند و وى توقيعات را به همان دستخطّ روزگار حيات امام حسن [عسكرى] عليه السلام به شيعيان مىرساند .
[۲۰] ر . ك : ص ۳۳۷ ح ۶۱۵.