قمقام زخّار و صمصام بتّار

مقتل حضرت سیدالشهدا(ع)

یکی از مقتل های فارسی که به دلیل نقل از منابع معتبر و دقت در نقل مورد توجه خادمان امام حسین(ع) بوده کتاب قمقام زخار و صمصام بتار (به معنای درياي آكنده و شمشير برنده)، تألیف فرهاد میرزا معتمدالدوله(م ۱۳۰۵ق) است. او تألیف آن را به سال ۱۳۰۳ آغاز کرد و در چهارشنبه ۲۵ ذیالحجه سال ۱۳۰۴ به پایان رسانید.

او در مقدمه‏ ضمن اشاره به اینکه از جوانی آرزوی نگارش «کتابی خالی از حشو و زواید در احوال خجسته مآل آن حضرت من الولادة إلی الشهادة...» داشته، به ستایش پروردگار و ذکر منقبت‏ حضرت رسول و مولا امیرالمومنین و سایر ائمه‏ اطهار علیهم السلام و بیان شمه‏ای‏ از معرفت به علم تاریخ پرداخته است.

در ادامه به ذکر اولاد و اصحاب حضرت امام حسین(ع)، معارف‏ اصحاب حضرت همچون عبد الله بن یقطر، انس بن حرث کاهلی‏ و چهارده تن دیگر، معرفی یاران امام علی(ع) که شرف مصاحبت با امام‏ حسین(ع) داشته‏اند همچون حبیب بن مظاهر، میثم التمار، رشید هجری و ... پرداخته است.

جهت تسهیل حفظ اسامی خاندان امام حسین(ع) ارجوزه سید عباس‏ بن علی بن نور الدین ملکی موسوی حسینی را از کتاب نزهة الجلیس‏ آورده است.

او توجه داده که بنی امیه ضمن منع نقل احادیث فضایل به نشر احادیث جعلی علیه اهل بیت علیهم السلام می پرداخته اند؛ او پس از غور و بررسی چنین نتیجه‏ گرفته است:

«از سیاق این اخبار که علی سبیل الاجمال نگاشته آمد، همگان را معلوم افتد که بنی امیه و دیگر خلفای جور از نشر فضائل و مناقب ائمه‏ اطهار مردمان را مانع آمده، شیعیان را عقوبت‏ها کردند. و بر وضع احادیث‏ مجعوله صلت‏ها و عطیت‏ها بخشیدند.» سپس بحثی مبسوط را در مورد فضایل حسنین به نقل از منابع متعدد پی گرفته، و صد حدیث و روایت از کتابهای معتبر در این باره نقل‏ کرده است.

همچنین قصایدی را در مورد امام حسین(ع) از سید حمیری، فرزدق، سلیمان بن قبه، نجاشی، هند بنت زید الانصاریه، طرماح بن‏ عدی، عبید الله بن حر و رجزهایی از اصحاب حضرت در کربلا ذکر می‏کند.

او در نقل مطالب تاریخی مقلد صرف نبوده و اهتمام داشته که برخی از نقلهای تاریخی را نقد کند مانند روایت قتل رشید و میثم از ‏کشی.

از مطالب مبسوط کتاب فرهاد میرزا پرداختن به قیام توابین و قیام مختار است.

ذکر رفتار عباسیان به ویژه جریان ویرانی کربلا به دست‏ متوکل عباسی(۷۴۲-۲۳۲) از دیگر مطالب کتاب است.

در بیان فضلیت زیارت سید الشهداء از کتاب اقبال سید بن طاووس‏ متن زیارتنامه‏ای را گنجانده که مشتمل است بر ذکر اسامی شهدای‏ کربلا و قتله آنان که در نوع خود جالب توجه است.

از دیگر ویژگی‏های کتاب قمقام استفاده فراوان و مستمر از کتابهای معتبر و منابع اهل سنت و شیعه است که این امر بر غنای کتاب افزوده‏ و نویسنده بدون حبّ و بغض و دخل و تصرف عین عبارات منابع را گاه‏ به متن عربی و البته بدون ترجمه مختصر نقل کرده است.

او در پایان به ذکر نام منابع مورد استفاده و شرح گوشه‏ای از زندگی مؤلفین پرداخته و آنها را در حد لازم به خوانندگان معرفی می‏کند. وی تأکید نموده برای پرهیز از اطناب کلام‏ از ذکر همه منابع و مؤلفین آنها خودداری کرده است.

فرهاد میرزا در جای جای کتاب و در معرفی کتاب‏ها و شناخت‏ مؤلفان به چند طریق ارادت خود را به زعمای بزرگ شیعه نشان می‏دهد، مانند اینکه گاه به روش آنان یا گفتار آنان تأسی می‏کند و یا بیشترین‏ توضیح را در شرح حال آنان در باب کتابشناسی به دست می‏دهد.

نویسنده با تبحر خاصی که در ادبیات داشته، در جای جای کتاب از امثله، اشعار و ضرب المثل‏های عربی و فارسی بهره برده است.

از دیگر ویژگی‏های کتاب‏ بیان‏ و توضیح و تصحیح اسامی، رجال، اماکن، لغات، مشکلات و امثال‏ است و نویسنده کوشیده به قدر کافی اطلاعات لازم را در اختیار خواننده قرار دهد.

شایان ذکر است که متن کتاب در سایت راسخون قابل دسترسی است.

چاپهای قمقام

چاپ سنگی در سال ۱۳۰۵ق به خط محمدعلی منشی علی آبادی، در ۷۱۳ صفحه؛
تصحیح محمود محرمی زرندی، چاپ کتابخانه اسلامیه، ۱۳۶۳ق، تهران؛ اسلامیه آن را در سال ۱۳۷۷ با مقدمه حسین عمادزاده منتشر کرده است؛
تصحیح محمود محرمی زرندی، چاپ انتشارات کتابچی، چاپ دوم ۱۳۷۹ش، تهران؛
تصحیح، تلخیص و ترجمه عبارات عربی از غلامحسین انصاری، چاپسازمان تبليغات اسلامي، شركت چاپ و نشر بين‌الملل، ۱۳۹۰ش، تهران.

منابع:

مجله »کتاب ماه تاریخ و جغرافیا»،ارديبهشت ۱۳۸۳ - شماره ۷۹ازعبدالرفیعرحیمی؛ نرم افزار مشاهیر؛ سایت کتابخانه مجلس، نوشته ای از سکینه مرادی؛ سایت lib.ir

تهیه و تنظیم: عباسعلی مردی