محلّ دفن سر مقدّس سید الشهدا و سرهای دیگر شهیدان

گزارش های مربوط به محلّ دفن سر مقدّس سید الشهدا علیه السلام ، به پنج دسته تقسیم می شوند :

 دسته اوّل ، آنچه دلالت دارد كه سر امام علیه السلام در كنار قبر پدرش امیر مؤمنان علیه السلام دفن شده است . بیشتر منابع معتبر روایی (مانند : الكافی ، تهذیب الأحكام وكامل الزیارات) ، در این دسته قرار دارند . [۱]

 هر چند برخی از این گزارش ها را می توان توجیه كرد كه مقصود ، جایگاه گذاشتن سر مقدّس آن امام است ، [۲] ظاهرا دلالت مجموع آنها بر این كه سر  مقدّس امام علیه السلام در كنار مرقد پدر بزرگوارش دفن شده ، غیر قابل تردید است . از این رو ، علّامه مجلسی با اشاره به این گزارش ها می گوید :

 بدان كه از گزارش های گذشته ، به دست می آید كه سر امام حسین ـ كه درودهای خدا بر او و دودمانش باد ـ و بدن های آدم و نوح و هود و صالح ـ كه درودهای خدا بر آنان باد ـ در كنار امام علی ـ كه درودهای خدا بر او باد ـ دفن هستند . بنا بر این ، شایسته است كه بعد از زیارت امام علی علیه السلام ، همه آنها زیارت شوند . [۳]

 دسته دوم ، گزارش هایی كه حاكی اند كه سر سید الشهدا علیه السلام به كربلا برگردانده و به جسد ایشان ، ملحق شده است . [۴] گفتنی است حدیثی از  اهل بیت علیهم السلام كه بر این معنا دلالت داشته باشد ، یافت نشد ؛ لیكن سید ابن طاووس می گوید :

 در باره سر حسین علیه السلام ، روایت شده كه [به كربلا]باز گردانده شد و در كنار بدن شریفش ـ كه درودهای خدا بر او باد ـ دفن گردید و عمل شیعیان هم ناظر به همین نكته است . [۵]

 در الإقبال نیز آمده است :

 بدان كه به باز گرداندن سر مولای ما حسین ـ كه درودهای خدا بر او باد ـ به بدن شریفش ، قرآنِ بزرگ و والا ، گواهی می دهد ، آن جا كه خداوند عز و جل فرموده است : « وَلَا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُواْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْوَ تَا بَلْ أَحْیآءٌ عِندَ رَبِّهِمْ یرْزَقُونَ ؛ [۶] گمان مبر كه كشتگان در راه خدا ، مردگان اند ؛ بلكه زنده اند و در پیشگاه پروردگارشان روزی داده می شوند» . [۷]

 البتّه استدلال او به این آیه ، صحیح به نظر نمی رسد ؛ امّا آنچه به طایفه امامیه نسبت داده ، از قُرطُبی [۸] و مَناوی [۹] نیز نقل شده است ؛ [۱۰] لیكن علّامه  مجلسی می گوید :

 مشهور در میان علمای شیعه ، این است كه سر امام حسین علیه السلام با بدنش دفن شده و امام زین العابدین علیه السلام آن را به كنار جسد ، برگردانده است . اخبار فراوانی هم نقل شده كه سرِ مبارك ، در كنار قبر امیر مؤمنان علیه السلام دفن شده است . [۱۱]

 سید مرتضی قدس سره نیز در پاسخ این سؤال كه : «آنچه روایت شده كه سر امام حسین علیه السلام را به شام بردند ، صحیح است یا نه؟» ، می گوید :

 همه راویان و واقعه نگاران طَف ، آن را روایت كرده اند و بر آن ، اتّفاق نظر دارند . نیز روایت شده كه سر مبارك امام علیه السلام ، پس از برده شدن به شام ، برگردانده شد و با جسد شریفش در كربلا ، دفن گردید .

 اگر كسی به خاطر شِناعت و زشتی بیش از حدّ بردن سر بُریده امام علیه السلام به شام ، از این كه اجازه چنین كاری از سوی خداوند داده شده ، شگفت زده شود ، باید گفت : بردن سر بُریده به شام ، شنیع تر و زشت تر از كُشتن امام علیه السلام نیست و خداوند ، اجازه كشته شدن ایشان و [حتّی ]امیر مؤمنان علیه السلام را نیز داده است . [۱۲]

 دسته سوم ، گزارش هایی كه دلالت دارند كه سر مقدّس سید الشهدا علیه السلام در دمشق ، دفن شده است . [۱۳]

 دسته چهارم ، گزارش هایی كه دلالت دارند كه سر مقدّس امام علیه السلام در مدینه و در قبرستان بقیع ، دفن شده است . [۱۴]

 دسته پنجم ، گزارش هایی كه از دفن سر امام علیه السلام در مصر (قاهره) حكایت دارند . [۱۵]

 تأمّل در گزارش های یاد شده ، [۱۶] نشان می دهد كه احتمال اوّل (دفن شدن سر مقدّس امام علیه السلام در كنار قبر امیر مؤمنان علیه السلام ) ، با عنایت  به این كه در منابع معتبر و از اهل بیت علیهم السلام نقل شده ـ با توجّه به اصل «أهل البیت أدری بما فی البیت ؛ اهل خانه ، به آنچه در خانه است ، داناترند» ـ ، ظاهرا ارجح است ، مگر این كه ثابت شود علمای امامیه ، آن روایات را دیده و بر اساس دلیل معتبری كه در دست داشته اند ، از آنها اِعراض كرده اند ، كه اثبات این موضوع ، مشكل به نظر می رسد .

مَدفن سرهای دیگر شهیدان كربلا

گزارش های مشهور، حاكی از آن است كه علاوه بر سر مطهّر امام حسین علیه السلام ، سر سایر شهدای كربلا نیز از كوفه به شام، فرستاده شده است؛[۱۷] اما درباره مكان دفن آنها، گزارش معتبری وجود ندارد .

 گفتنی است كه در گزارش وقایع مربوط به انتقال اهل بیت امام حسین علیه السلام از كربلا به كوفه وشام وحاضر نمودن آنان در مجلس یزید، تنها از سر مطهّر امام علیه السلام سخن به میان آمده و هیچ اشاره ای به سرهای سایر شهدا نیست . [۱۸] مرحوم سید محسن امین در أعیان الشیعة می گوید :

 بعد از سال ۱۳۲۱ هجری قمری، در آرامگاه مشهور به «باب الصغیر» در دمشق ، مقبره ای را دیدم كه بر سر درِ آن، سنگی نصب بود و روی آن، این نوشته بود : «این جا محلّ دفن سرهای عباس بن علی و علی اكبر بن حسین و حبیب بن مُظاهر است» . پس از دو سال، این مقبره خراب و بازسازی شد و آن سنگ، برداشته شد و در داخل مقبره ضریحی ساختند و نام های بسیاری از شهیدان كربلا را بر آن نوشتند ؛ اما حقیقت، این است كه آن مقبره، بر حسب آنچه بر سر درِ آن بود ، منسوب به آن سه سر شریف است و به گمان قوی ، انتسابش به آن سرهای شریف نیز صحیح است ؛ چرا كه سرهای شهیدان، پس از حمل شدن به دمشق و گردانده شدن در شهر و برآورده شدن هدف یزید (دایر بر پیروزی و زهر چشم گرفتن از مردم و خنك شدن دلش) ، به ناچار بایستی در یكی از گورستان های شهر ، دفن می شدند كه از میان آنها، این سه سر، در آرامگاه باب الصغیر، مدفون شده اند و جای دفنشان حفظ شده است، و البته حقیقت را خدا می داند . [۱۹]

 بنابر این، هر چند مكانی كه در باب الصغیر دمشق در حال حاضر به عنوان مدفن سر شهدا معروف گردیده، لااقل در مورد تعدادی از آنان قابل قبول است، لیكن دلیل روایی یا تاریخی قاطع و روشنی بر این انتساب، وجود ندارد.