البته به اين نکته بايد توجه داشت که کنيه جد نطنزي، ابو عبد الله بوده و محتمل است، به اشتباه، کنيه وي براي نواده‌اش ثبت شده باشد.
خاستگاه وي شهر نطنز، از جمله شهرهاي اصفهان و در بيست فرسخي آن بود. بدين جهت، به «نَطنزي» شهرت داشت. القاب او نيز، شمس الدين، ذو البراعتين، تاج اصفهان، ۱ کاتب و قاضي بود. جد وي حسين بن ابراهيم نطنزي ـ که اديب برجسته‌اي بود ـ در کوي آذرويه جوباره شهر اصفهان سکونت داشت و به زبان عربي و فارسي شعر مي‌سرود و به ذواللسانين (= ذو البيانين) مشهور بود. ۲ او در سال 497ق، درگذشت. ۳ محمد بن علي نطنزي، نواده او ـ که مورد بحث ماست ـ به «سبط الاديب» و «سبط النطنزي» شناخته مي‌شد که با توجه به اختلاف در نام اجداد نطنزي و نبودن نام حسين در اجداد پدري وي، او را مي‌توان نواده دختري ذو اللسانين دانست.
نطنزي اديب برجسته‌اي بود که بر نظم و نثر تسلط داشت. سمعاني او را آگاه‌ترين فرد به لغت، ادب و شعر در خراسان و عراق مي‌داند. عماد اصفهاني نيز او را بلند مرتبه، مشهور، برتر از فضلاي عصر خويش ـ که به جهت فضلش به سلاطين نزديک شد ـ معرفي مي‌کند. ۴ ابن نجار او را يکتاي روزگار و برترين دانشمند عصر خويش توصيف مي‌کند. ۵
وي پر سفر بود و به شهرهاي بسياري مسافرت کرد و با بزرگان زيادي ديدار کرد. او در اصفهان و خراسان و بغداد روايت شنيد و به شهرهايي مانند، همدان، مرو و غزنه رفت. نطنزي در زادگاه خويش اصفهان، از دانشمنداني چون ابو سعيد مطرز، ابو علي حداد و غانم بن ابي نصر برجي استفاده کرد و در بغداد از ابوالقاسم رزاز، ابو علي بن نبهان کاتب و هم طبقه‌اي‌هاي ايشان بهره برد. ۶ از اساتيد مشهور وي در زمينه ادب مي‌توان محمد بن احمد ابيوردي (م 507ق) را نام برد؛ ۷ چنان که نطنزي از جمله راويان شعر ابو اسماعيل دؤلي طغرايي (م 518ق)، وزير سلطان مسعود بن محمد بود. ۸ صفدي معتقد است با وجود اين که نطنزي از عده زيادي در شهرهاي مختلف روايت شنيد، اما بهره کافي از روايت نبرد ۹ و روايات گردآمده توسط وي، رواج درخور توجهي نيافت.
دو تن از شاگردان نطنزي را ـ که مطالب ادبي از وي نقل کرده‌اند ـ بايد سمعاني و عماد کاتب دانست. سمعاني، علاوه بر استفاده ادبي از نطنزي، در مرو اجزائي از حديث را نيز از وي شنيده است. عماد کاتب نيز بيشتر اشعار ابيوردي (م 507ق) را از نطنزي شنيده و در خريدة القصر تعدادي از سروده‌هاي وي را گرد آورده است. ۱۰ ذهبي دو تن از شاگردان وي را ـ که از او کتابت کرده‌اند ـ ابو سعد سمعاني و مبارک بن کامل مي‌شمرد. ۱۱
1.. خريدة القصر، ج۷، ص۲۸۳.
2.. أنساب سمعاني، ج۳، ص۱۴ مدخل ذو البيانين.
3.. همان، ج۵، ص۵۰۵.
4.. خريدة القصر، ج۷، ص۲۸۴.
5.. اليقين، ص۴۶۹.
6.. أنساب سمعاني، ج۵، ص۵۰۶.
7.. معجم الادباء، ج۵، ص۲۶۶۵.
8.. بغية الطلب، ج۶، ص۲۶۸۳و ۲۶۹۱.
9.. الوافي بالوفيات، ج۴، ص۱۶۲.
10.. خريدة القصر، ج۷، ص۲۸۴-۲۹۳.
11.. تاريخ الاسلام، ج۳۹، ص۱۰۷.
