استنساخ، وقوع تصحيف و تحريف در متون روايات، تقيه و پارهاي عوامل ديگر، روايات متعارضي به وجود آمد و در مجامع روايي وارد شد. ظهور پديده تعارض در اخبار منقول، دانش مختلف الحديث را ـ که به مسائل مربوط به حلّ تعارض روايات ميپردازد ـ پديد آورد. اهميت پرداختن به تعارض روايات، بيشتر از اينجاست که روايات متعارض، آراي گوناگوني را سبب ميشوند و از اين رو، ميتوان تصور کرد که دستهاي از نظريات گوناگون ريشه در اختلاف احاديث دارد و دانستن اسباب اختلاف و راههاي علاج آن، از تشتّّت آراي موجود در يک باب ميکاهد و در نزديک شدن به صواب مؤثر ميافتد و شايد بر همين اساس، پيشينيان تبحّر در آن را نشانه رسيدن به مرتبه اجتهاد و جواز نشستن بر مسند
فتوا دانستهاند. ۱
علامه مجلسي با گردآوري روايات فراوان در حوزههاي حديثي و تبويب گسترده آنها امکان ملاحظه تعارض روايات را بيش از پيش فراهم کرد. وي در سطح نسبتاً وسيعي، ذيل بسياري از احاديث به شرح و توضيح روايات و بيان مباحث فقه الحديثي، از جمله تعارض روايات، پرداخت و از اين رهگذر، بر عمق و دامنه فعاليت محدّثان پيشين در حوزه تعارض روايات افزود و با در پيش گرفتن طرق و شيوههاي گوناگون، شبهه تعارض را از بسياري از روايات ظاهراً متعارض برطرف کرد؛ مسألهاي که بنا به دلايلي، کمتر مورد توجه محققان قرار گرفته و تا کنون هيچ اثر مستقلّي در باره آن تأليف نشده است. بر همين اساس، ما در اين نوشتار برآنيم با ارائه نمونهها و مصاديق روشن، روشهاي علامه مجلسي را در کشف و حلّ تعارض بدوي روايات استظهار کنيم.
روشهاي کشف تعارض روايات از ديدگاه علامه مجلسي
موضوعبندي گسترده روايات در بحار الأنوار نقش قابل ملاحظهاي در کشف تعارض اخبار ايفا ميکند؛ کاري که از گردآوري روايات آن مشکلتر مينمايد؛ چه، ميتواند مهمترين عامل در کشف تعارض روايات به شمار رود؛ زيرا با کنار هم قرار دادن روايات در موضوعهاي گوناگون و ملاحظه تفاوتهاي مفهومي ميان آنها ميتوان به اختلاف ظاهري و واقعي آنها، اختلاف نسخهها، تقطيعها، شقوق مختلف موضوع، عامها و خاصها، قيدها، موارد تقيه و... پي برد.
نکته ديگر، آن که با توجه به تنوع موضوعي برخي روايات، در عمل، اين گونه نيست که به سادگي بتوان روايات متعارض را، در همه موارد، در کنار هم و در ذيل يک موضوع قرار داد، امّا به نظر ميرسد مجلسي با وجود پراکندگي روايات متعارض در بخشهاي گوناگون، در اثر آشنايي نزديک با محتواي اخبار و مجموعه روايات توانسته است حوزههاي تعارضات مفهومي وسيعي را در پارهاي احاديث و ابواب روايي کشف کند و به حلّ و علاج آنها اهتمام ورزد.
در عين حال، آنچه مجلسي را بيش از همه در کشف و علاج تعارض روايات ياري داده تسلط او به مباحث علمي و کلامي است؛ مثلاً در برخي مباحث کلامي، مانند عصمت انبيا و ائمه عليهم السلام، سهو پيامبران
1.. تدريب الراوي، ج۲، ص۱۷۵.
