علامه مجلسي و جمع روايات متعارض

عبدالهادي فقهي‌زاده ^۱

زهرا خرمي اجلالي ^۲

چکيده:

ضرورت حل تعارض در روايات منقول از معصومان عليهم السلام با توجه به نقش آن در شبهه‌زدايي و پيراستن دين از شائبه نقص و ناکارآمدي، گروهي از عالمان را بر آن داشته است که در آثار خود، ذيل مباحث فقه‌الحديثي يا به صورت مستقل، از شيوه‌هاي حلّ تعارض سخن به ميان آورند. علامه محمد باقر مجلسي، ضمن توضيحات فقه‌ الحديثي خود، ذيل بعضي از روايات بحار الأنوار به تعارض اخبار و راه‌هاي حلّ آن پرداخته است. او در تعارض بدوي اخبار، بيشتر مي‌کوشد از طرق متعدد به جمع مفاد و مضمون روايات «مختلف» بپردازد که حمل لفظ بر مجاز، تخصيص عام، اختلاف سطح مخاطبان معصومان عليهم السلام، حمل مطلق بر مقيد، تبيين مجمل، قول به توسعه معنايي، احتمال وقوع تصحيف و تحريف از طرف راويان، حمل بر اختلاف زمان، حمل بر موارد نادر، حمل بر استحباب، جواز و اضطرار، حمل بر تقيه و تأويلات مبتني بر ساير روايات از جمله مهم‌ترين اين روش‌هاست. احتياط و دقت فراوان مجلسي در پرهيز از طرح و رد‌ روايات و اهتمام شايان او به جمع روايات متعارض وي را بر آن داشته است تا در اين راه، از ارائه احتمالات گوناگون دريغ نورزد؛ حتي اگر در مواردي، خود از عهده تقويت آنها با دلايل قابل اعتنا برنيايد. گرايش او در حلّ تعارض اخبار به علاج ثبوتي و علاج اثباتي، در کنار يكديگر است؛ به اين معنا که گاه، احتمالاتي را با استناد به دلايل علمي و قابل قبول مطرح کرده و گاه، فقط با طرح احتمالات غير مدلّل، از ديدگاه خود، تعارض اخبار را حلّ کرده است.

کليدواژه‌ها: تعارض روايات، جمع عرفي، جمع تبرّعي، تعارض بدوي، علاج اثباتي، علاج ثبوتي.

درآمد

بنا به دلايل متعدّد، از جمله جعل و وضع روايات، نقل به معناي اخبار، منع تدوين حديث، از ميان رفتن قراين حالي و مقامي، ضعف حافظه و سطح محدود انديشه برخي از راويان، محدوديت‌هاي خط و