علامه مجلسی و جمع روايات متعارض - صفحه 106

مؤلّف بحار الأنوار گاه با استفاده از مباحث علوم لغت، فقه، طب، هيات و نجوم به حلّ تعارض روايات ‌پرداخته و در اين ميان، از يادکرد نظريات علماي پيشين در زمينه‌هاي گوناگون اجتناب نکرده است. اهميت اين شيوه، بويژه، در حوزه روايات غير فقهي است که بيشتر حجم بحار الأنوار را به خود اختصاص داده و پيش از علامه مجلسي، از اين نظر کمتر مورد توجه محدثان قرار داشته‌اند.
مجلسي در پاره‌اي موارد ديگر، به صرف مشاهده نکات غريب و دور از ذهن در برخي از روايات، احتمال تقيه‌اي بودن آنها را مطرح مي‌كند و گاه نيز در صورت مخالفت آنها با اخبار مشهور به تأويل اقدام مي‌كند. در پاره‌اي موارد ديگر ـ که امكان طرح احتمال نَسخ بين متعارضين وجود دارد ـ چنان‌که امکان عمل به دو طرف تعارض را دور از ذهن نداند، نسخ را نپذيرفته، راهكارهاي ديگر از جمله تبيين مجملات را جستجو و مطرح مي‌کند.
راهكار ديگري كه مجلسي براي حل تعارض پيشنهاد کرده و به آن عمل مي‌كند، بررسي‌هاي نسخه‌شناسانه است. او در مواردي با طرح احتمال وقوع تصحيف و تحريف از سوي راويان در متون روايي، اختلاف نسخه‌ها را يكي از علل تعارض مي‌شناساند و با تذكّر دادن وجه صحيح، تعارض را از ميان برمي‌دارد.
نكته ديگر، آن که مجلسي در روايات فقهي موجود در بحار الأنوار در عمل، با توجه به كميّت و نوع آنها، كمتر با تعارض اخبار مواجه شده است و در مقابل، بيشتر به حلّ روايات تاريخي، اعتقادي و اخلاقي اهتمام نشان داده و در ابواب گوناگون روايات، در مواجهه با تعارض بدوي روايات از روش‌هايي بيش و كم مشابه، از قبيل حمل حقيقت بر مجاز، تخصيص عامّ، اختلاف سطح مخاطبان، تبيين مجمل، احتمال وقوع تصحيف و تحريف از طرف راويان، حمل بر اختلاف زمان و حمل بر تقيه، بهره جسته است؛ هر چند تأكيد وي بر كارايي برخي از شيوه‌ها در پاره‌اي از زمينه‌هاي خاص موضوعي، نسبت به ساير شيوه‌ها بيشتر است.

کتابنامه

ـ «تعارض ادله»، رضا هاشمي، دانشنامه جهان اسلام، زير نظر: غلامعلي حداد عادل، جلد هفتم (ص 479 ـ 483)، تهران: بنياد دايرة المعارف اسلامي، 1375ش.
ـ «ضوابط فهم حديث در لسان اهل بيت(»، معارف، مجيد معارف، مجله تحقيقات علوم قرآن و حديث، دانشگاه الزهراء، شماره 1، بهار 1383ش.
ـ اسباب اختلاف الحديث، محمد احساني‌فر لنگرودي، قم: دار الحديث، 1385ش.
ـ اصطلاحات الأصول، علي المشكيني، قم: دفتر نشر الهادي، 1413ق / 1371ش.
ـ الاتقان في علوم القرآن، جلال الدين عبدالرحمن سيوطي، ترجمه: سيد مهدي حايري قرويني، تهران: انتشارات اميرکبير، 1363ش.
ـ الأمالي، ابو جعفر محمد بن الحسن طوسي، تحقيق: قسم الدراسات الإسلامية، قم: دار الثقافة للطباعة والنشر والتوزيع، 1414ق.

صفحه از 106