دیدگاه «جمع» در بحث از هدف سیدالشهدا(ع)

نظریۀ جمع، در صدد سازگاری دادن میان نظریۀ «شهادت طلبی» و نظریۀ «تشکیل حکومت» است؛ زیرا احادیث فراوان از پیامبر(ص) و ائمّه(ع)، نقل شده که بر شهادت طلبی، دلالت دارند و سخنان، خطابه ها و نامه های امام حسین(ع) نیز بر تشکیل حکومت، دلالت دارند.

این دو حقیقتِ کلامی و تاریخی، برخی را وا داشته است تا به گونه ای به سازش و توافق میان این دو نظریه، اهتمام ورزند و در نتیجه، چهار صورت و چهار رأی، در این زمینه شکل گرفته است:

الف. مرحله ای کردن قصد

از برخی نوشته های استاد مطهّری بر می آید که وی، هدف امام حسین(ع) را «مرحله ای» می داند که در مرحلۀ نخست، قصد تشکیل حکومت داشت؛ ولی پس از رسیدن خبر کشته شدن مسلم به امام(ع)، قصد او شهادت بود: «چرا خطبه های امام حسین(ع) بعد از این که ایشان از نصرتِ مردم کوفه مأیوس شدند و معلوم می شود که دیگر کوفه در اختیار پسر زیاد قرار گرفته و مُسلمْ کشته شده، داغ تر می شود؟... اینها نشان می دهد که ابا عبدالله(ع)، خونین شدن این صحنه را می خواست و بلکه خودش، آن را رنگ آمیزی می کرد».[۱]

ب. قصد مستقیم و غیر مستقیم

علّامه سیّد مرتضی عسکری بر این عقیده است که امام حسین(ع)، قصد شهادت کرد؛ امّا می خواست که مردم علیه حکومت یزید، قیام مسلحانه کنند.[۲]

ج. تشکیل حکومت، با علم به شهادت

آیة الله رضا استادی می نویسد: «ما نمی گوییم امام(ع) به قصد کشته شدن رفت؛ بلکه می گوییم با علمِ به این که کشته می شود، رفت؛ امّا علی الظاهر، طبق دعوت اهل کوفه برای تشکیلِ حکومت رفت».[۳]

همچنین می نویسد: «اجابتِ دعوت کوفیان و طرح تشکیل حکومت نیز با علمِ به شهادت، منافات ندارد و ما معتقدیم که حضرت، از ابتدا، سرانجامِ کار را می دانست».[۴]

د. جنبۀ ظاهری و باطنی

برخی برای حلّ ناسازگاریِ آگاهیِ غیبی امام(ع) به شهادت، و سخنان امام(ع) مبنی بر تشکیل حکومت و اصلاح امّت، از تعبیر «ظاهر» و «باطن»، استفاده کرده اند.

نویسندگان کتاب پاسداران وحی، در توجیه این نظریه نوشته اند: «امام حسین(ع)، در ظاهر، نه در واقع، دعوت مردم کوفه را برای تشکیل حکومت پذیرفت و در ظاهر، برای تشکیل حکومتْ حرکت کرد؛ ولی در واقع، چنین قصدی نداشت؛ چون می دانست قبل از رسیدن به کوفه، در کربلا شهید می شود و از این رو، به قصدِ شهید شدن در کربلا، حرکت کرد. پس کار امام(ع)، ظاهرش با باطنش فرق دارد. در ظاهر، وانمود کرد که می خواهد در کوفه، تشکیلِ حکومت بدهد؛ ولی در باطن، به قصد این که در کربلا کشته شود، حرکت کرد».[۵]

نقد نظریۀ «جمع»

در بارۀ این دیدگاه، آنچه در نقد نظریه های «شهادت طلبی» و «تشکیل حکومت» آوردیم، در این جا نیز مطرح است. ضمن این که در این نظریه، برخی از وجوه این حادثه، نادیده انگاشته شده است.[۶]