97 . نقد و بررسى تفسير قرآن به قرآن و سير تاريخى آن، حميدرضا حاجى بابايى، دكترى علوم قرآن و حديث، دانشگاه آزاد اسلامى تهران، استاد راهنما: آيه اللّه ابوالقاسم خزعلى، استاد مشاور: دكتر سيّدمحمّدباقر حجّتى، 1377، 200 ص.

شكّى نيست كه در فهم قرآن كريم و كلام نورانى وحى، روشن ترين و مطمئن ترين و مستقل ترين منهاج و روش اصيل در تفسير قرآن، استضائه و بهره بردن از خود قرآن و تفسير كلام وحى با وحى است. لذا نگارنده در اين پايان نامه كوشيده است تا در اين مسير، تحقيق و تفحّصى داشته باشد.
با مراجعه به آيات قرآن و احاديث معصومان عليهم السلام كاملاً روشن مى گردد
كه اوّلين شارح و مفسّر قرآن كريم، پيامبر عظيم الشأن اسلام است ائمه معصوم نيز كه مهم ترين معلّمان و شارحان قرآن كريم اند، از روش تفسير قرآن به قرآن استفاده نموده اند، و آياتى هم كه قرآن را هادى، مبيّن، نور و فرقان معرّفى مى نمايند، و نيز آياتى كه قرآن را كتاب تعقّل و تدبّر مى داند، و آياتى كه قرآن به وسيله آنها تحدّى مى كند و علاوه بر اينها آياتى كه قرآن را قابل فهم براى مردم مى داند، همگى به انحاى مختلف، حاكى از مستغنى بودن قرآن به غير است.
از آن جا كه قرآن، خود، جوامع انسانى را به خاندان عصمت و طهارت ارجاع مى دهند، بنا بر اين، رجوع به معصومان عليهم السلام متمّم و مكمّل تفسير قرآن به قرآن است، وگرنه، حقيقت قرآن با خود قرآن، تفسير نمى شود.
اين روش، علاوه بر اين انسان ها را به تعقّل و تدبّر دعوت نموده و بنا بر اين، بهترين روش تفسيرى و كامل ترين آنهاست كه از قرآن و سنّت و عقل، بهره برده است، علاوه بر اين كه اين روش، در طول تاريخ اسلام از زمان پيامبر اسلام تا عصر حاضر، به اشكال مختلف و با تفاوت وسعت استفاده، وجود داشته است و صحابيان و تابعيان و مفسّران از آن بهره مند گرديده اند.
موضوع اين نوشتار، در طى هفت فصل به بحث گذارده شده است. در فصل اوّل، تاريخ تفسير از آغاز تا پيدايش، و نيز مراحل مختلف آن، همراه با مشهورترين مفسّران هر دوره، و نيز خصوصيات تفسير در اين ادوار، مورد بحث قرار گرفته است.
در فصل دوم، روش هاى تفسيرى و نيز علل پيدايش اين روش ها و علّت اختلاف در تفسير، مورد بررسى قرار گرفته و خصوصيات روش تفسيرى عقلى و نقلى و رمزى و تفسير به رأى، مشخّص شده است. نيز به معايب و محاسن هر يك پرداخته شده است.
در فصل سوم، در باب معناى لغوى و اصطلاحى و نيز معناى كلمه تفسير در قرآن و حديث بحث شده است و به جهت شفّاف شدن بحث و جلوگيرى از ابهام، در معناى لغوى و اصطلاحى تأويل و تفاوت بين تعبير و تفسير، بحث شده است.
در فصل چهارم، تفسير قرآن به قرآن، مورد بررسى قرار گرفته و ريشه هاى قرآنى و نيز ريشه هاى اين تفسير در نهج البلاغة و حديث، مورد نقد و تحليل قرار گرفته است و قرآن، به عنوان مقياس صحّت و سقم احاديث، معرّفى شده و در هر دو مورد، آيات و احاديث مربوط، به عنوان شاهد مثال، مورد توجّه قرار گرفته است.
در فصل پنجم، ويژگى هاى سيره پيامبر صلى الله عليه و آله و نيز روش ائمه عليهم السلامدر تفسير قرآن، را مورد بررسى قرار گرفته و نقش سنّت در تفسير قرآن به قرآن، تشريح شده است همچنين به روش انحرافى در تفسير قرآن به قرآن اشاره شده و حديث «ضرب القرآن بعضه ببعض»، مورد نقد و بررسى قرار گرفته است.
در فصل ششم، سير تاريخى تفسير قرآن به قرآن در ادوار مختلف، بررسى شده و جايگاه تفسير قرآن به قرآن در نزد شيخ طوسى رحمه اللهتشريح شده است.
و در فصل هفتم، به ويژگى هاى روش علامه طباطبايى(ره) در تفسير قرآن به قرآن، اشاره شده و در مورد غرر آيات، عامّ و خاص، مجمل و مبيَّن، مطلق و مقيَّد، ضميمه نمودن آيات شبيه و نظير هم و جمع بين آنها، و نيز بيان وجوه معانى مفرد به وسيله آيات قرآنى در تفسير الميزان، توضيح لازم ارائه شده، و در پايان، تفسير سوره كوثر از تفسير گران قدر الميزان به عنوان نمونه نقل شده است.
و سرانجام، اهم نتايج و رهيافت هاى حاصل از تحقيق، در پايان فصول ياد شده، به عنوان حُسن ختام، ارائه شده است.