101 . نقش دعا و ذكر در تربيت روان، حسنعلى نوبهار، كارشناسى ارشد الهيات و معارف اسلامى، مركز تربيت مدرّس حوزه علميه قم، استاد راهنما: دكتر احمد بهشتى، استاد مشاور: دكتر غلامرضا اعوانى، 1371، 265ص.

موضوع اين پايان نامه، مطالعه و تحقيق درباره نقش دعا و ذكر در تربيت روان در ابعاد مختلف و بيان ديدگاه هاى متفاوت است. از آن جا كه بررسى نقش تربيتى دعا، احتياج به تحقيق در مسائل تربيتى دارد، در پرداختن به مسائل تربيتى، ابتدا موضوع تربيت مورد توجّه قرار داده و مقدّمتا مختصرى درباره موضوع تربيت در شاخه روح و روان پرداخته شد، و پس از آن مباحث مختلف و ضرورى در مورد تربيت آمده و بحثى غيرزايد و ضرورى معرّفى شده و پايه و اساس مباحث بعدى دانسته شده است. بخش هاى چهارگانه اين پايان نامه، گوياى اين مطلب مهم است.
بخش اوّل، درباره فلسفه تربيت يا پرورش روح است كه خود از دو فصل تشكيل يافته است. فصل اوّل به روح يا حقيقت انسان
پرداخته و در اين راستا، لزوم خودشناسى در آيات و روايات مورد بررسى قرار گرفته و ريز موضوعات مربوط به حقيقت و خصوصيات روح، شرح شده است.
در ادامه، نگارنده، مراتب و مراحل روح را برمى شمرد و بر اين عقيده است كه تقسيمات مراحل نفس، به هفت مرتبه محدود نبوده و تربيت نفس به معناى نابودى آن در مراتب پايين تر نيست.
در فصل دوم، تربيت و مبانى و هدف هاى تربيتى عنوان شده و ضمن بررسى مفهوم تربيت، تشابه بين واژه هاى مترادف آن شرح داده شده است.
بحث ديگر اين فصل، درباره امكان تربيت روح آدمى است كه در اين باب به استناد آيات و روايات و نظر حكما و فلاسفه و استدلال به نتايج علمى تربيت تمسّك شده است.
مبحث ديگر در اين فصل، در باب اقسام تربيت، هدف هاى تربيتى، و تفاوت دل ها در آيات قرآن است. همچنين ضمن استشهاد به آيات قرآن، مراحل تربيت در گونه هاى بشرى مورد بررسى قرار گرفته است.
در بخش دوم پايان نامه ـ كه بحث اصلى آن به شمار مى آيد ـ با عنوان «فلسفه دعا يا پرورش در پرتو نيايش»، ضمن تعريف واژه نيايش و پرستش و همچنين واژه عرفان، آراى مختلف در مورد منشأ پيدايش مذهب، بازگو شده و نگارنده، به تناسب بحث نيايش با فطرت بشر، درباره فطرت، طبيعت و غريزه، خصوصيات فطرت، رابطه فطرت و نيايش، فطرت ادراكى در آيات و روايات، فطرت احساسى يا نيايش در قرآن و روايات، قلم زده و در ادامه نيز نكاتى را در مورد فلسفه دعا تذكّر داده است. در قسمت ديگر اين بخش، موانع استجابت دعا را بر
شمرده و هفت مورد عمده از اين موارد را توضيح داده است.
بخش سوم با عنوان «دعا و ذكر» آغاز شده، كه در دو فصل مجزّا، درباره هركدام بحث نموده است.
در فصل اوّل، ضمن تعريف لغوى و اصطلاحى دعا، شرايط مقدّماتى تحقّق نيايش از نظر آيات و روايات بيان شده و ضمن بر شمردن شرايط و آداب دعا و تقسيم آن به آداب ظاهرى و باطنى، نظر مرحوم علاّمه طباطبايى در اين باب، آمده است.
وى در فصل دوم نيز ضمن تعريف لغوى ذكر، به چهار مرتبه از مراتب ذكر اشاره شده و مرتبه چهارم، از نظر آيات و روايات بررسى شده و در ادامه ، ضمن بيان ثمرات و نتايج اصلى دعا و ذكر و نتايج فرعى هر كدام، اين دو را بهترين غذا براى روح مى داند.
نگارنده در ادامه فصل، به تناسب، غفلت از ذكر و نتايج و آثار و عواقب اعراض از ذكر خدا را توضيح مى دهد و ضمن آوردن چند تذكّر مهم به بررسى علّت فضيلت ذكر و دعا مى پردازد.
نگارنده، در بخش چهارم، نمونه هايى از مضامين دعاها و جنبه هاى تربيتى آن توضيح مى دهد و ضمن بيان اسما و صفات الهى و تقسيم اين اسما به حقيقى و مجازى، تفاوت بين صفات جمالى و جلالى را بيان مى دارد. در ادامه نيز آثار بيدارى يا شناخت حيات برتر را توضيح مى دهد و در خاتمه، قسمت هايى از دعاى امام سجّاد عليه السلامرا كه درباره نفس امّاره و شيطان است، شرح و بسط مى دهد.