آیت‌الله معرفت بنیان‌گذار قرآن‌پژوهی جدید در حوزه علمیه

وی تصریح کرد: در تفاسیری مانند عیاشی، تعریفی از تفسیر نشده است اما تلقی شان از روایات تفسیری موسع نبوده است. آیت الله معرفت یا تفسیر نور الثقلین روایات را موسع‌تر می‌بینند. اما ملاک روایات تفسیری چیست؟
این استاد دانشگاه ادامه داد:‌ برخی گفته‌اند روایات تفسیری مصطلح مستقیم با قرآن ارتباط دارد و روایات تفسیری غیر مصطلح هر چه با موضوع قرآن مرتبط باشد را در بر می‌گیرد. در دیدگاه دوم، روایات تفسیری چیزی است که به مضمون قرآنی مرتبط باشد و با این دیدگاه می‌توان کل روایات را تفسیری دانست. این روش می‌تواند گاه مشکلاتی را برای فهم ایجاد می‌کند.
مهریزی افزود: در تعریف دیگر دامنه روایات تفسیری محدودتر شده است و روایات تفسیری آنهایی دانسته می‌شود که به صورت مستقیم به حوزه علوم قرآن یا به آیه برگردد. تلقی قدما و کتاب‌هایی مانند علی بن ابراهیم، عیاشی و کوفی را در نظر بگیریم، روایت تفسیری، روایتی است که ناظر به آیه و کشف مراد‌الله است که یا آیه و بخشی از آیه در آن آمده و یا در سوال سائل به آیه اشاره است.
وی تصریح کرد: تعریف موسع در صفویه توسط دانشمندانی مانند علامه مجلسی ارائه شده است. برخی از روایات گردآوری شده بدون ارتباط به موضوع آمده و ایشان بر تحجیم نظر داشته‌اند. در تفسیر نورالثقلین که ۱۳ هزار روایت تفسیری دارد، ۴ هزار و پانصد روایت غیر مرتبط با مضمون است. این روش به مکتب اخباری باز می‌گردد.

مهریزی افزود: سه نکته در خصوص محل نزاع وجود دارد. اولا کسانی که در این خصوص صحبت می‌کنند می‌گویند که در خصوص روایات تفسیری حرف می‌زنند و نه مقام امام و پیامبر، لذا برای حجیت روایات تفسیری نمی‌توان از حجیت امامت استفاده کرد. ثانیا در حجیت روایات تفسیری بحث روایات ضعیف نیست، بلکه روایات معتبر محل بحث است. ثالثا روایات فقهی محل بررسی نیستند، بلکه از مقام تفسیری بررسی می‌شوند.
وی تصریح کرد: رابعا حجیت ممکن است در سه حوزه مطرح ‌شود، روایت‌هایی که مصداق آیه را در یک شخص منحصر کرده‌اند. یعنی تعیین مصداق انحصاری برای یک آیه که معنای عام دارد، دیگر این است که روایت ظاهر آیه را تغییر دهد. محل دیگر این است که اگر آیه‌ای چند معنای محتمل دارد، حجیت روایات باعث خواهد شد که یک معنی آیه ترجیح داده شود.
این استاد تصریح کرد: این بحث مخالفان و موافقانی دارد. از جمله آیت‌الله خویی به طور خاص گفته روایات در تفسیر قرآن حجت است، زیرا مهمترین دلیل حجیت خبر واحد سیره عقلا است. آیت‌الله معرفت معتقد است اگر بگوییم روایات تفسیری معتبر نیست، ما از بخشی میراث اسلامی محروم می‌شویم.
وی افزود: علامه مخالف حجیت روایات تفسیری است. علامه طباطبایی دو دلیل دارد اولا معتقد است سیره عقلا بر حجیت خبر واحد در خصوص عمل است. ثانیا به فرض که عقلا حجیت خبر واحد در این خصوص صادق باشد به حوزه حدیث که در آن جعل فراوان راه دارد اختصاص نمی‌یابد.
مهریزی افزود:‌ قضاوت در خصوص سیره عقلا بسیار سخت است. وقتی می‌گویند سیره عقلا یعنی همه انسان‌ها و اثبات این مسئله دشوار است. علما در خصوص دما و آبرو به سند واحد اعتنا نمی‌کنند. مسئله واسطه‌ها هم وجود دارد. در خبر واحد یک واسطه وجود دارد اما در روایات ما کثرت واسطه‌ها داریم. در هر خبر واحد احتمال دروغ و اشتباه و شوخی است و وقتی واسطه‌ها زیاد باشد احتمال‌ها هم بیشتر می‌شود. شما مشکل تقطییع، نقل به معنا، سلسله طولانی، حب و بغض، جعل و وضع و نقطه‌گذاری را در روایات دارید و باید برای بررسی حجیت روایات باید بررسی‌های بیشتری بشود.

جلیلی با بیان اینکه قرآن‌پژوهی بر سنتی دیرین در حوزه علمیه تکیه نزده است و می‌توان از آیت‌الله معرفت به عنوان بنیان‌گذار  قرآن‌پژوهی جدید در حوزه علمیه سخن گفت، از اخوان صراف دعوت کرد تا سخنان خود را ایراد کند.
اخوان گفت: بیان و تقریر ایشان از آرا گذشته به غیر از نکات بدیع ایشان هم نو بود. هنوز نمی‌توان زیاد در خصوص استاد صحبت کرد، زیرا همه سلوک علمی ایشان نو بود. ایشان در تحمل نوآوری، نوآور بود. در زمان حیات ایشان نوآوری تحمل نمی‌شد. ایشان مقابل نوآوری چنانچه آن زمان باب بود، نمی‌ایستاد.
اخوان‌صراف تصریح کرد: نوآوری‌های ایشان در دو محور روشی و محتوایی قابل ذکر است. مصادر مورد مراجعه ایشان گسترده‌تر از دیگران بود و به هر دو فرق رجوع داشت، هر چند رویکرد کلامی ایشان دفاع از تشیع بود.
وی افزود: آیت‌الله معرفت معتقد بودند در استفاده روایات تفسیری سه کار باید کرد عرضه به کتاب، سنت قطعی و حجت عقلا. آیت معرفت نسبت به مستشرقین خوشبین نبود، اما نسبت به فرد فرد مستشرقان این نظر نداشت و معتقد بود که باید با روش علمی از ایشان استفاده شود.
اخوان‌صراف گفت: تلاش می‌کردند وجوه مشترک در اندیشه اسلامی بین فرق بیابند. مثلا در خصوص اخباریان معتقد بودند آنچه به اخباریان نسبت داده می‌شود، درست نیست و معتقد بودند اخباریان معتقدند قرآن ناسخ، منسوخ و ... دارد که با سنت توضیح داده می‌شود که حرف قابل پذیرشی است.
وی افزود: ایشان دیدگاه‌ها را به تفصیل بررسی می‌کردند و به جزییات وارد می‌شدند. برای مثال روش بازرگان را پس از تجلیل و بیان کامل نقد می‌کردند. در محکم و متشابه آرا مرحوم طالقانی و برداشت بسیاری از گروه‌های رایج در آن زمان را به صورت امانت‌دارانه نقل کرده و سپس نقد می‌کردند. ایشان در مقابل نوآوران مرتد‌اندیش نبودند و همه آثار جدید را امانت‌دارانه نقل و آنگاه نقد می‌کردند.
اخوان‌صراف تصریح کرد: ایشان در حوزه نسخ با تعریف مجدد نسخ و بعد با سامان دادن نسخ، منکر آن شدند. همچنین ایشان در قرائات نظر و بر وجود و تاثیر اجتهادات قاری تصریح می‌کردند.
در ادامه این نشست جلیلی با بیان اینکه مجموعه الاتمهید ایشان پر از نکات بدیع است که آیت‌الله معرفت را از سایر علما متمایز می‌کند و دغدغه‌های ایشان از جنس امروز بود و مسائل را در سطح جهان اسلام می‌دید، از حجت‌الاسلام ایازی دعوت کرد  تا سخنرانی خود را آغاز کند.
حجت‌الاسلام ایازی سخنرانی خود را با عنوان «گردآوری قرآن در عصر پیامبر یا پس از پیامبر»، آغاز کرد و گفت: موسوعه التمهید نقطه عطف تاریخی در مطالعات قرآنی در تاریخ شیعه و اهل سنت است. عالمان شیعه زیاد تفسیر نوشته‌اند اما در علوم قرآن کم کار شده است. ایشان هر چه گشتم دیدم، شیعه اثری مستقل در خصوص ترجمه قرآن ندارد.
وی ادامه داد: آیت الله معرفت مجموعه‌ای گسترده در علوم قرآن به وجود آوردند. تفاوت آثار ایشان در علوم قرآن این است که اجتهادی و مبتنی بر نقد و بررسی است. سایر کارها صرفا به نقل آرا می‌پردازد. همچنین مسئله جامعیت ایشان است. آیت‌اللّه معرفت اصول، فقه، معارف، تفسیر و حدیث کار کرده بودند، اما اینکه یک قرآن‌پژوه بتواند از همه این حوزه‌ها استفاده کند ویژه ایشان بود.
وی تصریح کرد: ایشان تعصبی نسبت به مصادر نداشت و فارغ از مذهب و نظر ایشان از آثار علمی استفاده می‌کرد و اگر بگوییم دیگران غرض و مرض دارند، نمی‌توانیم از علم استفاده کنیم. نکته دیگر در شخصیت ایشان تواضع فراوان شان بود و بعضا پس از تغییر نظرشان آن را اعلام می‌کردند.
نقد نظر آیت‌ الله معرفت در خصوص جمع قرآن
ایازی در خصوص نظر ایشان در خصوص جمع قرآن گفت: ایشان در صفحه ۲۸۵ جلد اول التمهید القرآن ذیل عنوان ترتیب سور، این بحث را مطرح کرده‌اند. سوال اصلی در این حوزه این است که آیا ترتیب سوره‌ها هم توقیفی است یا اجتهادی که سه نظریه وجود دارد آیت الله خویی و سید مرتضی و ... معتقدند که این ترتیب را توقیفی است. نظریه دوم معتقد است برخی ترتیب‌ها توقیفی هستند و نظر سوم معتقد است ترتیب قرآن با شکل موجود پس از پیامبر و اجتهادی است.
وی تصریح کرد: نظر آیت‌اللّه معرفت معتقد بودند، جمع قرآن پس از پیامبر اتفاق افتاده است. البته ایشان به بنده گفتند که نظرشان تغییر کرده است اما این را به صورت مکتوب و در عنوان یک مقاله عرضه نکردند.
ایازی ادامه داد: اساس حرف ایشان این است که روایات در خصوص جمع قرآن، این را نشان می‌دهد که جمع قرآن پس از پیامبر صورت گرفته است. آیت الله خویی معتقد بود این روایات مضمون واحد نداشته، با هم تعارض و تناقض دارند. ایشان بر آن بود که اشکال عقلی هم دارند که ممکن نیست پیامبر جمع قرآن را واگذار شود، زیرا عقلا نمی‌شود پیامبر با اهتمام زیادی که به قرآن داشت، جمع قرآن را واگذار کنند.
ایازی افزود: آیت‌الله معرفت می‌گویند جمع قرآن عقلی نیست، بلکه تاریخی است و با این رویکرد به نقد خویی می‌پردازد. اما این نکته مطرح می‌شود که در بررسی تاریخی گاها ما بررسی بیشتر را به این خاطر این انجام می‌دهیم که گزارش یک رویداد را ناقض یک مسئله عقلی می‌دانیم. همان طور که فخررازی معتقد است خداوند متعال برای انجام یک کار اسبابش را  هم مهیا می‌کرده است‌. جمع قرآن نیز یکی از لوازم حفظ قرآن بوده است.