درآمد

انديشه و تعقّل، اصلى ترين تكيه گاه اسلام در عقايد، اخلاق و اعمال است. از نظر اين آيين آسمانى، انسان حق ندارد آنچه را كه عقل نادرست مى داند، باور كند؛ صفاتى را كه عقلْ ناپسند مى داند، بدان متّصف شود. و كارهايى را كه عقلْ ناشايست مى داند، انجام دهد.
از اين رو، در فرهنگ قرآن و احاديث رسول خدا صلى الله عليه و آله و سخنان اهل بيت عليهم السلام آن بزرگوار، واژه هايى كه مردم را به تعقّل و انديشه دعوت مى كنند؛ مانند تفكّر، تذكّر، تدّبر، تعقّل، تعلّم، تفقّه، ذكر، لُبّ ونُهى، كه محور و اساس سخن با مردم بوده، بيش از هر چيز ديگر، مورد توجه و تأكيد است.
در قرآن كريم، مشتقات علم 779 بار، عقل 49 بار، فقه 20 بار، فكر 18 بار، ذكر 274 بار، تدّبر 4 بار و لُبّ 16 بار آمده است.
از نظر اسلام، عقل، اصل انسان، معيار ارزش و درجات كمال او، ملاك ارزيابى اعمال، ميزان جزا و حجّت باطنى خداوند متعال است . ^۱
عقل، از بهترين هديه هاى الهى به انسان، نخستين پايگاه اسلام، اساسى ترين پايه هاى زندگى و زيباترين زيور انسان است . عقل، گرانبهاترين ثروت، بهترين دوست و راهنما، و اصلى ترين تكيه گاه اهل ايمان است . از نظر اسلام، علم، نيازمند عقل است؛ زيرا علمِ بدون عقل براى عالم، زيانبار است. ^۲
كوتاه سخن اينكه از نظر اسلام، تنها راه تكامل مادّى و معنوى و سازندگى دنيا و آخرت و رسيدن به جامعه مطلوب و مقصد اعلاى انسانيت، درست فكر كردن است و همه گرفتارى هاى انسان، نتيجه به كار نگرفتن انديشه و جهل است.
از اين رو، در جهان پس از مرگ، آنان كه به فرجام عقايد، اخلاق و اعمال ناشايسته خود گرفتار مى شوند، درباره ريشه گرفتارى هاى خود چنين مى گويند:
وقالوا لو كنّا نسمع أو نعقل ما كنا في أصحاب السعير، فاعترفوا بذنبهم فسحقا لأصحاب السعير . ^۳
و گويند اگر شنيده [و پذيرفته] بوديم يا تعقّل كرده بوديم، در [ميان] دوزخيان نبوديم. پس به گناه خود، اقرار كنند؛ و مرگ باد بر اهل جهنّم!