۱۱.امام على عليه السلام :خداوند عزّوجلّ ، در نهاد فرشتگانْ خردى بدون شهوت ، نهاد و در چارپايان ، شهوتى بدون خرد آفريد ؛ امّا در آدميان ، خرد و شهوت را با هم نهاد . پس هر آن كس خردش بر شهوتش پيروز گردد ، از فرشتگان برتر است و هر آن كس كه شهوتش بر خردش غالب گردد ، از چارپايانْ پست تر است .

۱۲.امام صادق عليه السلام :خداوند، خرد را كه نخستين آفريده روحانى او در سمت راست عرش خود است ، از نور خود آفريد . آن گاه بدو گفت : «پشت كن» . او نيز پشت كرد . پس فرمود : «روى آور» . خرد نيز روى آورد . پس از آن ، خداوندِ تبارك و تعالى فرمود : تو را آفريده اى بزرگ آفريدم و بر تمام آفريده هايم ارجمند داشتم . پس از آن، جهل و نادانى را از درياى شور و تاريكْ خلق كرد و بدان فرمود : «پشت كن» . او نيز پشت كرد . پس فرمود : «روى آور» . پس او رو نياورد . آنگاه به جهل فرمود : «گردنكشى كردى» . پس او را لعنت كرد .

۱۳.امام صادق عليه السلامـ در تفسير آيه«فألهما فجورها وتقواها»ـ: [خداوند] براى عقل روشن ساخت چه كارى انجام دهد و از چه چيزى دورى گزيند .

۱۴.امام صادق عليه السلامـ در تفسير آيه«ونفس وما سوّاها»ـ: [خداوند] نفس آدمى را آفريد و صورت داد ؛ ـ و در تفسير آيه «فالهما فجورها وتقواها» فرمود ـ : [خداوند،] به نفس ، خوبى ها و بدى ها را شناساند و الهام كرد . آن گاه مخيّرش كرد و او برگزيد .

ر . ك : حديث 272 . «لشكريان خرد و نادانى»

چشم اندازى بر آفرينش عقل و جهل

آفرينش عقل و جهل ، چگونگى تركيب اين دو عنصر متضاد و فلسفه تركيب آنها در انسان، از اصلى ترين مسائل انسان شناسى اسلامى و مهمترين مبانى تربيتى در اين آيين الهى است و اينك، با الهام از احاديث اين باب، توضيحات كوتاهى در باره اين مسائل ، ارائه مى شود :

۱۱.الإمام عليّ عليه السلام :إنَّ اللّه َ عز و جل رَكَّبَ فِي المَلائِكَةِ عَقلاً بِلا شَهوَةٍ ، ورَكَّبَ فِي البَهائِمِ شَهوَةً بِلا عَقلٍ ، ورَكَّبَ في بَني آدَمَ كِلَيهِما ، فَمَن غَلَبَ عَقلُهُ شَهوَتَهُ فَهُوَ خَيرٌ مِنَ المَلائِكَةِ ، ومَن غَلَبَت شَهوَتُهُ عَقلَهُ فَهُوَ شَرٌّ مِنَ البَهائِمِ ^۱ .

۱۲.الإمام الصادق عليه السلام :إنَّ اللّه َ عز و جل خَلَقَ العَقلَ وهُوَ أوَّلُ خَلقٍ مِنَ الرّوحانِيّينَ عَن يَمينِ العَرشِ مِن نورِهِ ، فَقالَ لَهُ : أدبِر فَأَدبَرَ ، ثُمَّ قالَ لَهُ : أقبِل فَأَقبَلَ ، فَقالَ اللّه ُ تَبارَكَ وتَعالى : خَلَقتُكَ خَلقًا عَظيمًا وكَرَّمتُكَ عَلى جَميـعِ خَلقـي .
ثُمَّ خَلَقَ الجَهلَ مِنَ البَحرِ الاُجاجِ ظُلمانِيًّا فَقالَ لَهُ : أدبِر فَأَدبَرَ ؛ ثُمَّ قالَ لَهُ : أقبِل فَلَم يُقبِل ، فَقالَ لَهُ : اِستَكبَرتَ ، فَلَعَنَهُ ^۲ .

۱۳.عنه عليه السلامـ في قَولِ اللّه ِ عز و جل :«فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَ تَقْوَاهَا» ـ: بَيَّنَ لَها ما تَأتي وما تَترُكُ ^۳ .

۱۴.عنه عليه السلامـ في قَولِهِ تَعالى :«وَ نَفْسٍ وَ مَا سَوَّاهَا» ـ: خَلَقَها وصَوَّرَها ، وقَولُهُ : فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَ تَقْوَاهَا»« أي عَرَّفَها وألهَمَها ، ثُمَّ خَيَّرَها فَاختارَت ^۴ .