معالم الزلفی فی معارف النشأه الاولی و الاخری

اثری در تبیین دنیا و مرگ و آخرت

سید هاشم بن سلیمان بن اسماعیل حسینی بحرانی کتکانی (م ۱۱۰۷)، فقیه، مفسر، محدث و رجالى معروف شیعی در قرن یازدهم و مشهور به علامة البحرین است.

سید هاشم بحرانی از دانشمندانی است که کتابهای خود را بر اساس نیاز جامعه نگاشته است. موضوع معاد در احادیث یکی از موضوعاتی بود که در تاریخ تألیف کتب شیعه بدان توجه قابل ملاحظه ای نشده بود. محدثین و مفسرین در کتب خویش به موضوع معاد اشاره داشته اند از جمله کلینی در کتاب الجنائز کافی، اما هیچ کدام کتاب مستقلی در این باره تألیف نکرده اند؛ یکی از علل مباحث فلسفی معاد شاید فقدان این کتابها بوده است (از افادات استاد عبدالحسین طالعی).

سید هاشم بحرانی و علامه مجلسی اولین دانشمندان شیعه هستند که در موضوع معاد کتاب مستقلی نگاشته اند. سید بحرانی کتاب معالم الزلفی و علامه مجلسی کتاب معاد بحار الانوار را تألیف کرده اند.

معالم الزلفی که اخیرا در سه جلد منتشر شده، شامل پنج بخش و یک خاتمه است. هر بخش دارای ابواب متعدد به قرار ذیل است:

قسمت اول مربوط به عالم دنیا و شامل ۷۳ بخش است: فضیلت علم، فضیلت تعلیم، فضیلت مداد علما بر خون شهدا، فضیلت مؤمنی که از خود برگه ای در علم به جای گذارد، برتری عالم بر عابد، فضیلت عقل، فضیلت تفکر، شناخت خدا، اثبات صانع، ضرورت شناخت امام علیه السلام، هر که امیر المؤمنین را بشناسد خدا را شناخته است، کاتبین اعمال، فضیلت اهتمام کنندگان به نیکی ها، ابلیس و صفات او، نیت و چرایی نیکو بودن نیت مؤمن از عملش، ریا و باطل بودن عبادت به سبب آن، دعا و فضیلت آن، فضیلت نماز، نماز وسطی، فضیلت نماز جماعت، فضیلت نماز شب، فضیلت زکات و جزای مانع زکات، فضیلت روزه، فضیلت حج و عمره، امر به معروف و نهی از منکر و شرایط آن دو، وظیفۀ مؤمن در قبال خانواده و ... از مطالبی است که در عالم دنیایی بدانها پرداخته شده است.

قسمت دوم مربوط به احوال مرگ تا قبر و شامل ۷۴ بخش است؛ خالق زندگی و مرگ خداست، علت قبض ارواح توسط عزرائیل، ملک الموت دارای یارانی است، معنی آیۀ «و ما تدری نفس بأیّ أرض تموت»، آگاهی امام علیه السلام از زمان مرگ خود، معنای آیۀ «وظنّ أنه الفراق...»، معنای آیۀ «رب ارجعون...»، علل مرگ، در سختی جان کندن مؤمن را به مصلایش ببرند، حضور ارواح ائمه هنگام قبض روح مؤمن در نزد مؤمن، عدیله و حضور ابلیس هنگام مرگ، مرگ کفاره گناه مؤمن است، صدقه مرگ بد را دفع می کند، حسن ظن به خدا، نامه امیر المؤمنین علیه السلام به محمد بن ابو بکر درباره مرگ و قبر و روز قیامت، عقبه های بسیاری از مرگ تا قیامت است که ساده ترین آنها مرگ می باشد، هنگام مرگ مؤمن ملائکه و زمین و آسمان بر او می گریند، وفات آدم، وفات ادریس، وفات نوح، وفات ابراهیم، عروج عیسی، وفات رسول خدا، وصیت رسول خدا بر امامت امیر المؤمنین در حضور صحابه، وفات امیر المؤمنین و دیگر ائمه علیهم السلام، رسول خدا و ائمه علیهم السلام شهید شدند و نام قاتلینشان، شیعه آل محمد شهید است اگر چه در بستر بمیرد، مردگان روز جمعه، وفات سلمان و ابوذر، نهی از آرزوی مرگ، تأثیر حضور چهل مؤمن بر جنازۀ مؤمنی، معنای آیۀ «إنا لله و إنا إلیه راجعون»، برخی از مطالبی هستند که سید هاشم بحرانی بدانها در این بخش پرداخته است.

قست سوم درباره عالم برزخ است و از قبر تا قیام قیامت را دربر می گیرد که ۳۸ بخش است؛ شریفترین زیارتگاه ها قبر رسول خداست، فضیلت قبر امیر المؤمنین علیه السلام، فضیلت قبر امام حسن و امام حسین علیهما السلام، سؤال نکیر و منکر در قبر، تلقین، جایگاه ائمه در بهشت، جایگاه جعفر بن ابی طالب در بهشت، زیارت قبور مؤمنین و اینکه مؤمنین زیارت کنندگان را می شناسند، نفع دعا و نماز برای مردگان و ... از مطالبی هستند که دربارۀ آنها روایت نقل شده است.

قسمت چهارم در عوالم خروج از قبر و وارد شدن در بهشت یا آتش در ۱۴۵ بخش است؛ عجب از کسی که زندگی این دنیایی رو می بیند و زندگی آن دنیا را منکر است، معانی و سبب اسمائی چون یوم الحسره، یوم القیامه، یوم التلاق، یوم الدین، یوم المشهود، یوم الموعود و ...، نفخ صور، چگونگی احیای مردگان، معنای آیۀ «یوم تبدّل الأرض غیر الأرض»، وصف محشر، شفاعت رسول خدا، شفاعت امیر المؤمنین برای شیعیان و دوستدارانشان، شفاعت قرآن و مکالمه سور قرآنی با کسانی که آنها را فراموش کرده اند، شفاعت عقل، امیر المؤمنین قسیم فردوس و دوزخ است، میزان در قیامت انبیا و ائمه علیهم السلام هستند، نامه عمل مؤمن به دست راست اوست، در نامۀ عمل انسان هیچ کردار کوچک و بزرگی فروگذار نشده است، اصحاب اعراف، وضعیت آنانی که عمل صالح را با گناهی آمیخته اند، وضعیت بدهکاری که بمیرد و وارثان دین او را نپردازند، توبه کفاره گناهان است، معنای توبه نصوح، معنای آیۀ «لیغفر لک الله...»، معنای آیۀ «من جاء بالحسنة فله خیر منها...»، معنای آیۀ «إنّ یوم الفصل میقاتهم أجمعین...» و ... موضوعاتی هستند که درباره هر کدام روایاتی نقل شده است.

قسمت پنجم دربارۀ بهشت و جهنم در ۱۳۱ بخش است: سبب نامگذاری بهشت به جنّت، بهشت مهریه حضرت فاطمه است، عمل صالح گهواره ای برای صاحبش در بهشت است، منصب ائمه علیهم السلام در بهشت، پاداش آنکه نماز و وضویش کامل و صحیح است، پاداش مؤمنین در بهشت، معنای آیۀ «فیهن خیرات حسان»، معنای آیۀ «لایستوی اصحاب الجنة...»، حدیث فضیلت اذان، معنای آیۀ «والله یدعو إلی دار السلام...»، آنکه بمیرد و ذره ای حبّ امیر المؤمنین در دل داشته باشد و ... اندکی از بسیار مطالب این بخش هستند.

خاتمه کتاب دارای چهار فایده است:

فایدۀ اول دربارۀ زندگی رسول خدا قبل از نبوت است که ایشان نیز در کودکی زبان به توحید خدا گشودند و ....

فایده دوم درباره هدایت یافتگانی است که متشهابهات قرآن را به محکمات ارجاع می دهند؛ سپس امام بیان کرده است که در سخنان ما نیز متشابهاتی است که باید به محکمات سخنانمان ارجاع داده شوند.

فایده سوم در وجوب تسلیم در برابر اهل بیت علیهم السلام و فضیلت مسلمانان (شامل ۳۷ حدیث) است.

فایده چهارم در چندین روایت به تفسیر آیۀ «أفعیینا بالخلق الأوّل...» پرداخته است.

نویسنده در پایان تذکر داده است که اگر بر غلط آشکاری در احادیث برخوردید از قلم نسخه برداران است چرا که کتب حدیث آفت دیده اند و ... آنگاه سلسله سند خویش در سه شخص ابن یعقوب، ابن بابویه و محمد بن العباس را معرفی کرده است.

شایان ذکر است که علمایی چون کلینی، بحرانی و ... که در برخی از کتابهای خود فقط به تبویب احادیث پرداخته اند در واقع نظر تألیفی خود را در عناوین ابواب به نمایش گذارده اند؛ به طوری که اگر عناوین را بتوان مستقل کنار هم چید نوشته ای به قلم این بزرگان خواهد بود (از افادات آیت الله سید محمدرضا جلالی).

چاپهای معالم الزلفی

چاپ سنگی در سالهای ۱۲۷۱، ۱۲۸۸؛ و نیز دارالطباعه علی قلی خان قاجار در سال ۱۲۸۹ به ضمیمه نزهة الأبرار؛

تحقیق موسسه احیاء الكتب الاسلامیه، انتشارات انصاریان، ۱۳۸۲ش، قم.

منابع:ذریعه علامه شیخ آقا بزرگ تهرانی، سایت lib.ir

تهیه وتنظیم: عباسعلی مردی