منهاج الصلاح فی اختصار المصباح

خلاصه ای از کتاب مصباح المتهجد شیخ طوسی

شیخ طوسی (د ۴۶۰ق) کتب بسیاری در موضوع فقه، حدیث، اصول، تفسیر، کلام و ... نوشته است که همه مورد توجه علما و از منابع معتبر متون شیعی هستند. یکی از آن کتابها که بوی جاودانگی می دهد مصباح المتهجد و سلاح المتعبد است. این کتاب در اعمال و عبادات در طول است. اما از آنجا که شیخ طوسی در این کتاب به تفصیل پرداخته بود، خود اولین نفری بود که آن را با عنوان مختصرالمصباح فی الأعیة والعبادات تلخیص کرد.

علمای دیگری به تأسی از خود شیخ به این امر پرداخته اند که تلخیص های زیر از آن جمله اند:

الاختیار من المصاح، سید علی بن حسان بن باقی قرشی که سال ۶۵۳ از آن فراغت پیدا کرده است؛
قبس الاصباح فی تلخیص المصباح، شیخ نظام الدین سلیمان بن حسن صهرشتی معاصر شیخ طوسی؛
منهاج الصلاح از شیخ عبد ربه حلی؛
تلخیص مولی حیدرعلی بن محمد حسن شیروانی داماد علامه مجلسی؛
مختصر المصباح، سید عبد الله شبر(د۱۲۴۲ق)؛
منهاج المصباح فی اختصار المصباح تلخیص علامه حلی (د ۷۲۶ق).

منهاج الصلاح فی اختصار المصباح

یکی از بهترین تلخیص های مصباح المتهجد، اثر ابو منصور جمال الدین حسن بن یوسف بن مطهر، علامه حلی (م ۷۲۶ ق) است که به خواهش وزیر محمد بن محمد قوهدی که شخصی نیک سیرت بوده، دست به اختصار مصباح المتهجد شیخ طوسی زده است.

اما همچنان که می دانیم تلخیص در میان علمای گذشته با آنچه که امروزه از آن تعبیر می کنیم متفاوت است؛ بخشی از ویژگی های منهاج المصباح را بر کتاب مصباح المتهجد بر می شماریم:

اضافات: علامه حلی مطالب بسیاری در تلخیص افزوده است که به تعبیر خودشان «مما لابد منه ولا یستغنی عنه» بوده است. این اضافات شامل موارد زیر است:

الف) مقدمات و توضیحاتی بر برخی از ادعیه؛ ب) تکمیل برخی از ادعیه که مختصر بوده؛ ج) باب اول با عنوان مقدمه ای در ماهیت دعا؛ د) افزودن بابی در اصول دین؛ این بخش که به باب حادی عشر معروف است به طور مستقل چاپ شده و شروح فراوانی بر این بخش نوشته شده است که در همین ستون ذیل باب حادیعشر تعدادی از آنها نام برده شدند؛ ﻫ) افزودن برخی از احادیث که با ادعیه و موضوعات دعاها تناسب داشته اند و ....

ترتیب و تبویب: علامه حلی کتاب را در ۱۱ باب تدوین کرده و هر بابی را به مطلب، قطب، فصل تقسیم کرده است برخلاف شیخ طوسی که کتاب را به فصول تقسیم کرده بود؛
فتاوای فقهی؛ برخی از ابواب کتاب فتاوای علامه را در بر دارد. این فتاوا از آن جهت دارای ارزشند که بدانیم شیخ طوسی مصباح را در اواخر خویش نوشته بود.

منهاج الصلاح در یازده باب به شرح ذیل است:

باب اول در مقدمات دعا که در هفت فصل است: ماهیت دعا و فضیلت آن، اخلاص در دعا، آداب دعا، اوقات اجابت دعا، کسانی که دعایشان مستجاب است و کسانی که دعایشان مستجاب نیست، شرایط دعا، اقسام دعا.

باب دوم در طهارت شامل آداب الخلوه، آداب وضو، آنچه که به اغسال متعلق است و تیمم؛

باب سوم در نمازها، شامل تعداد، اوقات و شرایط نمازها و اذان و اقامه؛

باب چهارم در کیفیت نمازهای یومیه و افعال مستحب؛

باب پنجم در نوافل و تعقیبات نمازهای یومیه؛

باب ششم در دعاهایی که هر صبح و شام خوانده می شود؛

باب هفتم در دعاهای روزها و هفته ها و دعای سمات؛

باب هشتم در اعمالی که شایسته است در طول سال به جا آورده شود؛ این باب افزون بر آنچه که متعلق به شهور دوازدگانه است شامل دعای افتتاح، زیارت ائمه بقیع و دعای کمیل است؛

باب نهم فیما لا یختص بوقت من العبادات شامل نماز کسوف، نماز نذر و شبه آن، نماز جمعه و عید و نماز اموات و استسقا و زکات است؛

باب دهم در دعاهای حاجات که شامل دعاهای مختصری در طلب رزق و دعای مظلوم بر ظالم است؛

باب یازدهم در آنچه که بر عموم مکلفین واجب است. این باب در هفت فصل و اثبات واجب الوجود، صفات ثبوتیه، صفات سلبیه، عدل، نبوت، امامت و معاد را شامل است.

چاپ منهاج الصلاح

تنها چاپی که از این کتاب پیدا کردیم به تصحیح آقای سید عبد الحمید میردامادی بود که کتابخانه علامه مجلسی در قم آن را در سال ۱۴۳۰ق منتشر کرده بود.

منابع:

مقدمه آقای میردامادی بر تصحیح منهاج الصلاح؛ سایت lib.ir.

تهیه و تنظیم: عباسعلی مردی