نهج الحق و كشف الصدق

نویسنده هشت مسأله را در اين كتاب به بحث می گذارد: 1. ادراك؛ 2. نظر و فكر؛ 3. صفات خداوند؛ 4. نبوت؛ 5. امامت(كه اكثر حجم كتاب را در برگرفته)؛ 6. معاد؛ 7. اصول فقه؛ 8. مسائل فقهى.

در قرن هشتم هجرى، پس از وفات غازان، خان مغول، در سال ۷۰۳ق، اولجايتو به حكومت رسيد. او كه از مادرى مسيحى به دنيا آمده بود، دين مسيحيت را اختيار كرد. اولجايتو با دخترى مسلمان ازدواج كرد و همين ازدواج باعث شد توسط همسرش مسلمان شود. اولجايتو پس از مسلمان شدن نام خود را به «سلطان محمد خدابنده» تغيير داد.

به جهت نفوذ علماى حنفى در آن روزگار، شاه نيز مذهب حنفى را اختيار كرد. علماى حنفى این فرصت را مغتنم شمرده و به ترويج مذهب حنفى پرداختند و در اين راه از هيچ كارى حتی آزار و اذيت علماى فرقه‏هاى ديگر فرو گذاری نكردند.

زمانى كه خواجه عبد الملك مراغى شافعى، با تلاش وزير شافعى مذهب شاه، قاضى القضاة ايران شد، درگيرى بين مذاهب حنفيه و شافعيه به اوج خود رسيد تا جايى كه فرقه‏ها به جاى بحث منطقى، شروع به افشاگرى از يكديگر كردند و به هر نحو ممكن قصد مخدوش کردن جلوه طرف مقابل را داشتند. اين امر تا اهانت به اصل اسلام و دلسردى مردم از اسلام پيش رفت.

بروز چنين مناظر اسف انگيز باعث شد که اميران مغول از مسلمان شدن خود پشيمان شده و به مرور دست از اسلام كشيده و به دين اجداد خود باز ‏گردند و اين رجعت هر روز فزونى و سرعت مى‏گرفت.

سلطان محمد خدابنده هم كه اوضاع را چنين ديد، از مذهب حنفيه دست برداشت و تا سه سال مذهب ديگرى انتخاب نكرد و در تحير به سر مى‏برد، لكن اعتقاد او به اسلام به قوت خود باقى بود.

بالاخره يكى از اميران سلطان، پيشنهاد مذهب تشيع را به شاه نمود. سلطان محمد كه تمام فرقه‏ها را مانند همديگر مى‏پنداشت سخت بر او عصبانى شد و سخن او را رد كرد. امير كه با نرمى و مدارا، سعى در هدايت شاه داشت دلسرد نشد و پس از تلاش فراوانِ امير، سلطان محمد كه نام و آوازه علامه حلى (م ۷۲۶ق) را شنيده بود، از او خواست كتابى برايش بنويسد و در آن ادله عقلى و نقلى شيعه را بيان كند.

علامه نيز در اجابت سلطان محمد خدابنده كتاب «نهج الحق و كشف الصدق» را تأليف كرد و آن را با کتاب منهاج الكرامه به سلطان اهدا کرد.

این باعث شد تا علامه در مقر حکومت اقامت کند. پس از استقرار ایشان در مقر حكومت، باب مناظره براى كشف حق بين او و خواجه نظام الدين مراغى قاضى القضات باز شد. سلطان محمد نيز هر روز در محل جلسات حاضر مى‏شد و با دقت نتيجه مناظرات را پى‏گيرى مى‏كرد.

نتيجه مناظرات علامه حلى با قاضى القضاة، تشيع سلطان محمد خدا بنده و تمام اميران مغول بود كه به جز دو نفر، همه با اشتیاق مذهب تشيع را برگزيدند.

پس از تشيع سلطان، در تمام كشور اعلام شد هر كس در انتخاب مذهب آزاد است و هيچ اجبارى بر مذهبى خاص وجود ندارد.

بدين سان شاه مغول يكى از مروجين تشيع گشت و دو مدرسه ساخت و رياست آنها را به علامه واگذار کرد.

علامه برای وصول به ثواب الهی و انجام وظیفه این کتاب را می نویسد و ثواب تألیف آن را به سلطان هدیه می کند و هشت مسأله را در اين كتاب به بحث می گذارد: ۱. مسأله اول در ادراك؛ ۲. مسأله دوم در نظر و فكر؛ ۳. مسأله سوم در صفات خداوند؛ ۴. مسأله چهارم در نبوت؛ ۵. مسأله پنجم در امامت( كه اكثر حجم كتاب را در برگرفته)؛ ۶. مسأله ششم در معاد؛ ۷. مسأله هفتم در اصول فقه؛ ۸. مسأله هشتم در مسائل فقهى كه نظر اهل سنت با قرآن و سنت نبوى مخالف است. علامه در اين قسمت ابتدا نظر فرقه‏هاى مختلف را ذكر نموده، پس از آن نظر شيعه را با ارائه دليل از روايات اهل سنت اثبات كرده است. علامه مسأله هشتم كتاب را بر اساس ابواب فقه فصل بندى كرده است.

شروح و مدافعین نهج الحق

سالها بعد از علامه فضل بن روزبهان در سال ۹۰۹ق كتاب «ابطال نهج الباطل» را در رد نهج الحق علامه نوشت؛ از امتیازهای آن اینکه تمام كتاب نهج الحق را نقل کرده است.

برخی از علمای شیعه به کتاب فضل بن روزبهان پاسخ گفته و ضمن شرح کتاب علامه، کتاب فضل را نقد کرده و به اشکالات او جواب دادند:

قاضى نور الله شوشترى (د ۱۰۱۹ق) احقاق الحق را در رد مطالب فضل بن روزبهان نوشت؛ او در بطلان سخنان فضل بن روزبهان به كتابهای خود اهل سنت استشهاد نموده است. این کتاب با حواشی آیت الله مرعشی نجفی چاپ می شود.
علامه مظفر (د ۱۳۷۵ق) به عنوان اكمال كار قاضى نور اللّه شوشترى كتاب دلائل الصدق لنهج الحق را تأليف كرد. مرحوم مظفر، در اين كتاب ابتدا كلام علامه را نقل نموده، پس از آن سخن فضل بن روزبهان را آورده، سپس از آن جواب داده و سخن حق علامه را اثبات نموده است. تاريخ اتمام كتاب دلائل الصدق سال ۱۳۵۰ق است. این کتاب كه در يك مجلد بزرگ چاپ شده بود به تازگی با تحقیق مؤسسۀ آل البیت چاپ می شود و تاکنون هفت جلد آن چاپ شده است. انتشارات امیرکبیر تهران آن را با ترجمه محمد سپهری در سال ۱۳۷۷ش چاپ کرده است.

ترجمه های نهج الحق

ترجمۀ مولى محمد تقى شمس شوشترى (د ۱۱۵۷ق)؛
ترجمۀ آقا حسين بن جمال الدين خوانسارى (د ۱۰۹۹ق)؛
فضائل امير المؤمنين -عليه السلام- از سيد عبد الحى طباطبايى يزدى، در سال ۱۳۷۳ق چاپ شده و فقط شامل ترجمۀ مسأله پنجم (امامت) است؛
ترجمۀ علیرضا کهنسال، انتشارات تاسوعا، ۱۳۷۹ش، مشهد و تهران.

چاپهای نهج الحق