گذری بر سند و درنگی در متن حديث « اخوک دينک… » - صفحه 34

ذهنيت پيش گفته کار خود را کرده است.
اگر يک بار ديگر به چهار احتمالي که در تشبيه به کار رفته در حديث موضوع بحث بازگرديم، خواهيم ديد که در همه آنها، آشکارا و بي‌گفتگو و يا دست کم با نوعي ادعا و وانمود کردن، روي اهميت و ارجمندي انسان، پافشاري شده و اساساً اين حديث در مقام بالا بردن حرمت انسان‌هاست، نه دين. و هم از اين روي، «اخوک» را مبتدا و آغازگر خود نشان داده و نشانده است: «برادر توست که دين توست. بنابراين، براي چنين برادري که از فرط اهميت و ارجي که دارد، به پوشش دينت درآمده است، راه احتياط را در پيش و او را جدي و نه دست کم بگير».
گواه ادبيِ درستيِ چنين برداشتي، به کار رفتن حرف جر لام بر سر «دينک» دوم در حديث موضوع بحث است؛ چنان که مي‌دانيم، پيام اين حرف در زبان تازيان، سودمندي براي مدخول و مجرور خود است و چون در اين حديث، مراد از «دينک»، با شرح و بسطي که پيش از اين در احتمال سوم گفته بوديم، همــان «اخوک» و در مفهوم کلي‌اش «انسان» است، بر سر «دينک» دوم (= اخوک) درآمده است تا بگويد: «به سود چنين ديني (= برادري)، احتياط کن» (نه آن که «در چنين برادري (= ديني) احتياط کن»)؛ اما اگر مراد اين حديث، بيان اهميت دين و لزوم احتياط در آن بود، بايد به جاي اين حرف جر، حرف جر «في» بر سر «دينک» دوم مي‌آمد و گفته مي‌شد: «فاحتط في دينک».
از همين روي است که در نوشته‌هاي اخباريان و اصوليان، با ذهنيتي که داشته‌اند، همه جا حرف جر «في» به کار رفته است؛ «باب وجوب التوقف و الاحتياط في ...» ۱ ، «التوقف عند الشبهات و الاحتياط في الدين» ۲ ، «احتج للقول بوجوب الاحتياط فيما ...» ۳ ، «و منها سائر الاخبار الآمرة بالاحتياط في الدين» ۴ ، «و هذا الخبر يـدل ايضاً علي الاحتياط في بعض افراد الحکم الشرعي» ۵ و... نمونه‌هايي از اين نوشته‌هايند.
در پايان، يادآوري يک خرده‌گيري را هم بايسته مي‌دانيم؛ چه بسا کسي بر اين سخن بازپسين ما، خرده بگيرد که در پاره‌اي از اين احاديث وابسته به احتياط، «دينک» با حرف جر لام به کار رفته است، با آن که «اخوک» کنارش نيست. داستان در حديث «خذ بالاحتياط لدينک ...» ۶ چنين است.
پاسخ، آن است که از يک سو، در همين حديث و در دنباله‌اش، چون ديگر پاي تشبيه دين به برادر يا برادر به دين در ميان نيست و «دينک» در همان مفهوم هميشگي‌اش به کار رفته است، عبارت «في جميع امورک...» که داراي حرف جر «في» است، به چشم مي‌آيد. از سوي ديگر، کساني چون شيخ حر عاملي ۷ ، اين حديث را بدون «لدينک» و با تعبير «خذ بالاحتياط في جميع امورک...» و يا چون شيخ

1.. وسائل الشيعة، ج ۱۸، ص ۱۱۱ و نزديک به آن، هداية الامة، ج۸، ص ۳۸۵.

2.. بحار الانوار، ج ۲، ص ۲۵۸.

3.. کفاية الاصول، ص ۳۴۴.

4.. درر الفوائد، ج ۲، ص ۴۳۳.

5.. جامعة الاصول، ص ۱۰۱.

6.. الحدائق الناضرة، ج ۱، ص ۷۶.

7.. وسائل الشيعة، ج ۱۸، ص ۱۲۷. شيخ حر عاملي اين حديث را در هداية الامة، ج ۸، ص ۳۸۵، ۳۸۶، گزارش نکرده است.

صفحه از 35